Spermatozoydtin' bas bo'liminde tig'iz dene qoyiw boyalg'an yadrosi boladi. Yadronin' aiding'

organizm ma'yeKti tuwadi. Ма'уек KletKasin bir jerge toplap ею bolmasa pillag'a orap qoyiwshi haywanlarda та'уек кет boladi, olardin' ma'yegi iri, sanwizi ко'р boladi. Ayinm haywanlarda ha'tte urg'ashi ha'm егкек organizmdi payda etiwshi та'уек1ег bir-birinen sanwizi menen ayirilip turadi. Ма'уек KletKasinin's sanwiz denesi mug'danna qaray otira 3 gruppag'a bo'linedi:

1. 
   Sanwizi кет - az izoletsitol та'уек KletKasi, bunday KletKalar lantsetniKte, su't emiwshi ha'm adam jinisi KletKalannda boladi, sanwiz tsitoplazmada ten'dey tarqaladi, zarodi rawajlaniwi usi organizm arqah boladi.
   
2. 
   Teloletsitahq та'уек KletKalar bular molyasKalarg'a jer suw haywanlanna, reptilyalarg'a quslar ha'm та'уек tuwiwshi su'temiziwshilerge, bahqlarg'a xaraKterli. Bularda sanwiz dene та'уеқ KletKasimn' bir ta'repine jiyilg'an boladi, bul ta'rtipti vegetativ polyus, al eidnshi ta'repte animol polyus dep ataladi. 01 jerde KletKa yadrosi ha'm tsitoplazmasi jaylasqan.
   
3. 
   Tsentroletsitaliq та'уек KletKasinda sanwiz та'уек KletKasi ortasinda jaylasadi, ol olardin-' tsitoplazmasi shetinde jaylasqan boladi. Bunday та'уек1ег naseKomalarda ко'р ushirasadi.
   

Spermatozoyd. Егкек jinis KletKasi boladi ol та'уек KletKasin tuqimlandinwdan ta'miyinleydi. Spermatozoydtin' 1. bas 2. moyin. 3. orta arahq 4. quynq bo'limleri boladi.

Spermatozoydtin' bas bo'liminde tig'iz dene qoyiw boyalg'an yadrosi boladi. Yadronin' aiding'i tamaninda AKrosoma jaylasqan (gilof aKTOSoma та'уек degen ma'niste ol o'zgergen goldje KonipleKsinen turadi) bunda та'уек KletKasi qabig'in eritiwshi gialourinidozi fermenti oladi.

Spermatozoyd moyinshasinda ею tsentriolla boladi olardi proKsimol ha'm dietli tsentriollar dep ataydi. Spermatozoydti etiwshi о'гек jip ha'm olardi spiral ta'rizli etip izbe-iz jaylasqan ко'р sandi mitoxondriyalar jaylasqan. Mitoxondriyalar ко'р mug'darda atf ha'm gliKOgonge bay boladi olar spermatozoydtin' qozg'ahsi ushin energiya beredi.

Spermatozoyd qwyng'inin' tiyKarg'i du'zilmesi Ьа'гекеШ ta'miyinlewshi du'zilme qayshi miюonayshalar ha'm fibrilalardan turadi. Fibrilalar tayanish xizmetin atqaradi, du'zilme sirtin tsitoplazma menen orap ahng'an.

Gametogenez. Bui joqan da'rejedegi jinis KletKalan та'уек KletKasi ha'm spermatozoydtin' payda bohwi qubihs. Jims KletKalardin' baslamasi embrion rawajlaniwinin' IV ha'ptesinde sanwiz qaltasi diywalinin' entodermol KletKalan arasinda payda boladi. Bui birlemshi jinis KletKalar formalang'an waqitlan embrionda ele jinis KletKalardi payda etiwshi jinisi bezler ele payda bolmaydi. Jinisiy bezler payda bohp atirg'an waqitlan birlemshi jinis KletKalar sanwiz KletKasi diywahnan qan tamirlan arqali miKratsiyaamp jinisiy ag'za ishine Keledi ha'm ol jerde jaylasadi. Da'slep migratsiyalanip Kelgen birlemshi jiyanis KletKalar mug'dan az boladi, olar proliferatsiyalamp mitoz joh menen KO'beyedi bul KletKalardi егкек organizmde spermatogoniy, urg'ashi organizmde ovogoniyler dep ataladi.

Spermatogenezdin' payda bohyawman 4 da'wiri boladi. 1. Ko'beyiwi. 2. O'siwi. 3. Jetiliw. 4. Formalaniw. Organizmnin' embrional rawajlamwinan baslap jiyanisiy bezdin' та'уек nayshalannan en' sirtqi zonasinda jaylasqan KletKalar - spermatogoniylardi u'zliKsiz ra'wishte mitoz joh menen Ko'beyiwi boladi. U'zliKsiz Ko'beyip tunwshi KletKalardi^' eKi tu'ri A ha'm В tu'ri boladi. A KletKalar mitoz joh menen boiinip KletKa sanin Kemeyiwin ta'miyinleydi, olar о'гек

KletKalar esaplanadi ha'm usi KletKalardin' ко'р ma'rtebe bo'liniwi menen V spermatogoniyler payda boladi. Organizm erjetKen waqittan baslap usi V KletKalar mitoz bo'liniwi na'tiyjesin KletKalar sani KO'beyedi sonhqtan bul da'wirdi o'siw da'wrine o'tiw tayar bolg'an KletKalar dep ataladi.

O'siw da'wri baslamwi menen meyozdin' baslamwi boladi. Meyozdin' profaza da'wri soninda 1 - ta'rtipli iri spermatotsit KletKasi payda boladi. Usi KletKalar tuqimnan naylan arqah qozg'ahsta alg'a qaray ju'redi. Meyozdin' birinshi bo'liniwi menen ha'r bir KletKadan gapleyd xromosoma jiynag'ina iye bolg'an ею P - da'rejeli spermatotsitler payda boladi ha'm sonin' menen spermatogenezdin' pisip jetiliw da'wri baslanadi. Usi bo'liniwden Keyin biriniqn' izinen bin Keletug'm meyozdin' eKinshi bo'liniwi na*tiyjesinde ha'r bir P ta'rtipli spermatsit KletKasinan tuqim nayinan shig'ar jerindegi jerlerde ею spermatid KletKalan payda boladi. Bul KletKalar Kishi uzinsha boladi.

•Spermatid KletKalannin' spermatozoydqa aylaniwi ju'da' quramali boladi, da'slep spermatid yadrosi Kishireyedi. Xromatin ju'da' tig'izlasadi yadro bir ta'repKe, bl tsitoplazma bolsa oni orap alip basqa jaqcja shiljiydi. Goldje KompleKsi yadro aldmdag'i bo'limge jaylasip aKrosomag'a aylanadi. Spermatogenez qubhsinda spermatozoydlardin' payda bohwinda aziq penen ta'miyinlewshi quwatlawshi yamasa Sertoli KletKalan и'1кеп rol atqaradi.

Spermatogenez protsessinde ha'r bir spermatogoniy KletKasinan gapleyd iye 4 spermatozoyd payda boladi. Bulardin' eKewinde X xromosoma, al eKinshisinde U jinisiy xromosoma boladi solay etip егкек organizmde jinis KletKalan ею tu'rli xomosomah KletKalar boladi ощ geterogametah KletKalar dep ataladi.

Ovogenez. Bul та'уек KletKasin payda boladi. Ма'уек KletKasin rawajlaniwi ha'r bir organizm ushin o'zinin' ko'beyiw uqibma qaray ha'r qiyh boladi. Suwda jasawshi haywanlarda ju'da' та'уек KletKasi jetilisedi. Su'temiziwshilerde 1-2 den 15 ке sheKem та'уек KletKasi jetiledi. Ovogenezdin' 3 da'wri boladi: 1. Ko'beyiw. 2. O'siw. 3. Pisip jetiliw. Ko'beyiw da'wri adamlarda embrional rawajlaniw da'wirde 6 ayliq rawajlaniw waqtinda baslanadi. Ko'beyiw 1 - jinisiy KletKanin' payda boliwi menen mitoz bo'liniw toqtaydi. Jan'a tuwilg'an qizlardiii' та'уекИк bo'zinde 2 milliong'a jaqin ovogeni KletKalan boladi. Bul jinisiy KletKalar bohp onin' sirtin bir qabat folliqulahq KletKalar menen orap aladi. Oiganizm o'siwi menen ovogoniylar o'ledi ha'm olardin' uhwma mug'dan Kemeyedi. Barliq birinshi jinisiy KletKalardin' 40 min'g'a jaqini qiz ballarda erjetiw aldinda saqlanip qahnadi. Bulardin' barhg'i tohq jetilmeydi, olardin' ko'pshiligi o'lip qaladi. Jims erjetiw baslaniwinda olardin' 400 day aq saqlanip qaladi, qalg'anlannin' ha'r biri ha'r qiyh (ortasha 28 Ku'nde) pisip jetilisip та'уекНк bezinen shig'adi bum ovulyatsiya ha'm dep ataydi bular jetilgen та'уек KletKasma aylanadi.

Ма'уек KletKani payda bohwinin' o'siw da'wri embrion rawajlaniwimn' 3-aylardan birinshi da'rejedegi (ta'rtiptegi) ovotsitlerge o'tiwi menen baslanadi. Bul profazanin' baslaniwinan dereK beredi. Ovogeniylar tuwilmastan aq mayozdin' birinshi bo'liwinin' profozasman o'tip, diploten da'wirde boladi. Birinshi ta'rtiptegi ovotsitlerge aylang'an bul jinisi KletKalar organizm jinisiy erdetKenge sheKem olar ayirim gipofizdin' gormonlannin' ta'siri bolg'ansha usi jag'dayda saqlanip turadi. Birinshi ta'rtiptegi ovotsitler folliiculyarliq KletKalar menen oralg'an boladi bulardi usi jag'dayda primordo folliKulyar dep ataydi. Primordal folliKulyarlar organizmnin' barliq rawajlaniw da'wrinde o'siwge uqibipli

boladi. Primordal folliKulyadag'i folleKulyarliq KletKalar o'siwshi та'уек KletKasin aziq-awqat zatlar menen: Ьо'1ек, maylar, aminoKislotalar menen ta'miyinlewshi boladi. Awqatliq organiK zatlardi sintezlew та'уекИк bezinen tisqandag'i KletKalarda qatnasadi ma'selen bawir KletKasinda bular sintezlenedi solay etip та'уек KletKasin awqatlaniwi ushin barliq dene KletKalan qatnasadi.

Organizmnin' jinisiy erjetiw da'wri baslamwi menen birinshi ta'reptegi ovotsittin yadrosi tsitoplazmasi o'sedi irilesedi sanwiz zati toplanadi. FollliKulaliq qabat bir qabattan ко'р qabath folliiculyarliq qabatqa aylanadi ha'm o'sip atirg'an та'уек KletKasin orap aladi. Gipofizdin' folliKulani o'siriwshi garmonlar. Lyutenleniwshi gormon (LG) FOG gormoni menen birge folliiculan o'siredi, pisip jetilisKen та'уек KletKasin graff quwiqshasinan shig'anwdi ta'miyinlewdi ha'm graffa quwiqshasin orninan sari dene payda etiwdi ta'miyiiileydi. FolliKullardin' o'siwi na'tiyjesinde folliKulyarliq quwiqsha ishi folliiculya KletKalan suyiqhq bo'lip shig'aradi ha'm ol ishin toltiradi solay etip primordol folliicudan 1-P da'rejeli folliKulyar ha'm u'shinshi da'rejeli yamasa grifa quwiqshasi payda boladi. Folliioiladag'i suyiqliqlar та'уек KletKasin jetisiwi ushin xizmet etedi. Graffa quwiqshasinan pisip jetilgen та'уек KletKasin shig'iw ovalyatsiya dep ataladi. Graffa quwiqshasi ornina payda bolg'an san dene waqitsha endoKrin xizmetin atqaradi onda progrestron boiinip shig'aradi ol gipofizdin' gormoni lyutotropiB gormoni (LTG) sari deneni uzaq waqit saqlap onin' aKtivligin boldinw ushin xizmet etedi. Ма'уекПк beziK кеп ta'sir etiw printsipi na'tiyjesinde o'z gezeginde ею gormon bo'lip shig'aradi olardin' birinshi estrogon bular folliKulanin' o'siwshi folliKula KletKalan isleydi, al eKinshi gormon progrestrondi sari dene KletKalan isleydi. Estroh gormoni gipofizdin' lyutenlewshi gormoni tezlestiredi, ol FSG gormomn' xizmetin pa'seytedi

ovulyatsiyani boldmwg'a tayarlaydi ha'm sari denenin' payda boliwma jag'day du'zedi. San denenin' xizmeti pa'seyip sari deneK eri rawajlang'an waqitta onin' gormoni progrestronnin' .azayiwi gipofizdi FSG gormonin ко'р bo'lip shig'iwina ta'sir jasaydi ha'm bul FSG gormoni folliiculyarliq KletKamn' o'siwine mu'mKinshiliK tuwadi eKinshi faza grife quwiqshasin pisip jetilisiwine mu'mKinshiliK tuwadi. Eger та'уек KletKasi spermatozoyd penen qosihp tuqimlamw bolsa onda san dene ко'р waqitqa sheKem saqlmnadi, taza folliKuIa o'sip jetilmeydi. '^Ма'уек KletKasin pisip jetilisiwi ha'm опт' ovulyatsiya san denenin' payda boliwi onin' qayta rawajlaniwin barlig'inin' qosindisi ovaralliq tsiri ataladi.

Ма'уек KletKasimn' 3 d'a'wir pisip jetiliwi та'уек KletKasimn' spermatozoyd penen ushirasiw waqtinda boladi. Diploten jag'laymda 1 ta'repli ovotsitte mezoydin' profazasi tamamlanadi. Ма'уек jolina tu'SKen 1 ta'repli ovotsitta mezoydin''reduKtsion bo'liniw basqishi boladi ha'm KletKamn' teK ernes qubhsinda iri KletKamn' bir danasi eKinshi ta'repli ovotsit ha'm mayda reduKtsion dene payda boladi. EKinshi ta'rtipli ovotsitta mezoydin' Keyingi aqirg'i bo'liniwi boladi. Pisip jetilgen та'уек KletKasi ha'm tag'i bir dana reduKtsion dene payda boladi. Solay etip 1 ta'rtipli та'уек KletKasinan pisip jetilgen 23 xromosomag'a iye giploydliq xromosomasi bolg'an та'уек KletKasi ha'm 3 - te reduKtsion deneshe payda boladi.

AmplifiKatsiya - bul RNK Kodlawshi niiKlaydlardm' izbe-izliK jaylasiwinin' ко'р sanh Kopiyasinin' payda boladi. AmplifiKatsiya ovotsittegi DNK sani gaploydhq xromosomag'a qarag'anda 100 ma'rtebe KO'beyedi. Usi yadrodan tsitoplazmag'a shiqqan Kopiya na'tiyjesinde RNK sintezi payyada boladi. Belgili genlerdin' ко'р sandi Kopiyalamwinan payda boliwi embrionogenezdin^, orta rawajlaniwin
ta'miyinlew ushin jeterli da'rejede RNK sintezi boladi. Eger genler sani somatiKahq KletKalanndag'iday saqlang'an jag'dayda RNK sintezi protsessi 500 jilg'a daw'am etKen bolar edi.

O^anizmnin' embrional rawajlamwi

Ма'уек Kletxasin tuqimlamwi menen embriongenez baslanadi ha'm to'mendegi etap basqishlardan turadi: tuqimlaniw zigatanin⁵ payda bohw;, bo'lsheKleniw blastula gastrulyatsiya ha'm embrion japraqshaiardin' formalaniwi о'гек ag'zalardin' .ha'm provezar ag'zalardin' payda boliwi boladi. Ма'уек ha'm spermatozoyd KletKalardin' ко'р biologiyaliq "ta'sirleri na'tiyjesinde jmisiy KletKalar qosihsadi. Ayinm organizmde Kopulyatsiya waqtmda та'уек Kletxasj ma'yeidiK bezinen shig'adi. Sirtqi tuqimlaniw waqtinda urg'ashilan suwg'a та'уек KletKalann qoysa, al encegi spermatozoydiann onin' u'stine sebedi. Adamlarda spermatozoyd hayal jimsi jolinda 1-2 Ku'nge sheKem tuqimlaniw qa'siyetin saqlaydi. Muzlatilg'an jag'dayda spermatozoydlardin' barhq qa'siyetin saqlap qaliwi mu'mKin. Usi usili menen tuqimgershiliKte yamasa hasillandinwda qoldan tuqimlandinwdi qollaniladi. Su-'temiziwshilerde tuqimlaniw jatir nayin joqan betinde boladi.

Tuqimlaniw ею basqishta o'tedi. 1. Spermatozoydtin' та'уек KletKasi qabig'i arqali Kiriwi ha'm 'gametalardin' o'z-ara qosihwi. 2. Jmisiy KletKalar yadrosinin' qosihwi boladi.

Ма'уек KletKasina jaqinlasqan spermatozoyd aKrosomosandag'i guautrinidazi fermenti ja'rdeminde опт' quramali qabatlann eritip joi ashadi. Ма'уек KletKasi qabig'min' spermatozoydqa tiygen jerinde tuqimlaniw du'mpeKshesi payda boladi. Bui du.?mpexte ttd jmisi KletKalardin' tsitoplazmatk membranasi qosilad^ ha'm ^шшЮгоуАт⁵ basi, moyni та'уек KletKasi ishine idredi. Tuqimlaniw tayar та'уек KletKasi pisip jetiliw da'wrine tuwn Keledi. Spermatozoyd та'уек

KletKasina Kirgennen Keyin та'уек KletKasinm' yadrosma meyoz qubhsi pitpegenge sheKem Keyingi reduKtsion dene payda bolg'ang'a sheKem spermatozoydta o'zgeris bolmaydi. Keyin eKi yadronin⁷; qabig'qi buziladi ha'm ata-ana xromosomalar jiynag'i bir-birine qosiladi ha'm KletKa diplayd jag'dayda xromosomalar jiynag'i payda boladi bum zigatannv payda bohwi delinedi.

Aynm haywanlarda (amfibiya, reptiliya, quslarda) та'уек KletKasina bir neshe spermatozoyd Kirgen тежп olardin' teK birewi menen qosiladi. ^,^damlarda teK bir spermatozoyd Kiredi Keyin та'уек KletKasi qabig'mda spermatozoyd Kirgen jer qabig'i jabihp KortiKahq reaKtsiya boladi bul qublis basqa spermamn' та'уек KletKasi ishine Kiriwine irKinish jasaydi. Ма'уек KletKasi tuqimlaniw ushin spermatozoydtin' belgili mug'dan кегек boladi. Adamlarda ha'tte 1 ml. sperma swyiqlig'mda 250350 mi jaqin sprematozoyd boladi. Eger adam spremasin 1 ml. 60 miliionnan spermatozoyd sani кет bolsa та'уек KletKasinm' tuqmilamwi қежт pa'seyip Ketedi.

Tuqimlang'an ayinm та'уек KletKasinda qon'ir rengde oraq ta'rizde jer boladi, bul jer blastopordrn' ernin payda etiwshi jer bolip tabiladi. Biastulamn' maydalaniwi baslamastan burin alip taslang'anda maydaiamw bolg'an Ьгак gastrulyatsiya bolrnag'an, rawajlaniwdin' -erte da'wrmde usi jerdi Kesip, olardin' jabisip birlesiwine jol qoyilmasa, KelesheKte 2 organizm payda Keledi.

Bo'lsheKleniw zigata payda bolg'annan Kevin ol rnitoz jaTdemiiide bo'linedi, beliniwden payda bolg'an KletKalar bo'liniw bolg'an saym olar maydalanip baradi ha'm payda bolg'an KletKalar bir-birine tig'iz jaylasacii. Egerde qandayda bir sebepler menen bolip atirg'an KletKalar bir-birinen uzaqlasip jaylasa, uzaqlasqan KletKa topanna o'z betinshe maydalarnw boladi ha'm ha'r bir bo'leksheden ayinm organizmdi paydn etedi

na'tiyjede bir та'уек KletKasinan payda bolg'an egizexlerdi payda etedi. Maydalang'an KletKalar ortasinan boshq payda bolip от blastotsel dep ataydi, maydalaniwdin' aqin bir qabatli zarod blastulani payda etedi. Blastula diywalm blastoderma dep ataydi, ol от du'ziwshi KletKalardi blastomerler dep ataladi.

Oligoletsitol та'уек KletKasin bo'leKsheliniwi bir tegis jaylasadi goloblastiK boladi onda bir-birinen Keyin payda bolatug'm bcrtiniwler meridian boylap barhq zigeta boylap bo'linedi Keyin olar eKvator boylap ^bo'linip bir qiyh Ko'lemde blastomerler payda boladi. bunday bo'leKsheleniw lantsetnk ha'm su'temiziwshilerge ta'n boladi. Su'temiziwshilerde bo'leKsheleniw bir tegis goloblastiK tipta payda boladi. Keyin KletKalardin' payda bohw tezligi menen aynladi ha'm asinxron bo'liniw boladi. Onda du'zilmeni orap turg„'an ashiq rengdegi KletKalar tez bo'linedi ha'm trofoblastlardi payda etedi. Trofoblastlar bular KelesheKte ebrionnin' jatirg'a ornalasiwi bolip от aziqlandinw ushm du'zilmeni du'zedi. Trofoblastin' ishinde jaylasqan" KletKalardi qara rengde bolip olardan emrioblastlar payda boladi.

Telotsital та'уек KletKasindag'i sanwizdin' bo'liniwi barhq zigetamn' bo'liniwine jol bermeydi, na'tiyjede bo'liniw teK animal polyusta boladi. Bunday bo'liniwdi metoblastiK bo'liniw delinedi. MeroblastiK bo'liniwde animol polyusta mayda KletKalar ol vegetativ polyusta ta'repinde Ы KletKalar payda boladi. Sanwiz u'stinde blastotsel payda boladi ha'm blastulani payda etedi. Ayinm reptilyalarda quslarda joqan telolatsitol та'уек KletKalannda bb'lsheKleniw animol polyusta disKa taⁿrizli shegaralang'an jayda payda beredi. Bundaydi disKoydol maydaiamw delinedi. Quslardin' ma'yeginin' animol polyusmda diametri 3 nrm bolg'an blastodisKazarodhq disKasi dep ataladi. Bo'lsheKleniw usi clisKada boladi. Quslarda bolsheKleniw та'уек, та'уек jolmda jii'rgencic payda

bolip, quslar та'уек tuwg'an waqitta onda gastrulyatsiya basqishi baslanadi.

Gastrulyatsiya. Barhq ко'р kletKah haywanatlarda blastuladan Keyin gastrulyatsiya qubhsi boladi, onda blastula KletKalarmin' o'z-ara ta'siri na'tiyjesinde ею qabath zarodi payda boladi. Bulardin' eKtaderma ha'm endaderma qabati dep ataydi olardin' u'shinshi qabat mezoderma payda boladi. Gastrulyatsiyamn' 4 tipii boladi: 1. invaginatsiya. 2. Epiboliya. 3. Immigratsiya. 4. Dolyaminatsiya.

Invaginatsiya johnda blastodermanin' bir bo'legi ishKe blastotselge qaray batip Kiredi ha'm ish betinen taza boshq gastrotsel payda boladi. IshKe batip Kirgen jerde payda bolg'an tesk birlemshi-.awiz dep ataladi. Bul arqali gastratsil sirtqi ortahq penen baylanisadi payda bolg'an qatlammn' ishKi ta'repin entoderma, ol sirtqjsin eKtoderma dep ataladi. Blastopordin' u'stingi ha'm to'mengi erjnleri boladi. Sanwiz ко'р bolg'an та'уек KletKalannda invaginatsiya menen bir qatarda epiboliyada payda beredi. Epiboliyada animol polyus blastoderma KletKalan tez bo'linedi payda bolg'an mayda KletKalar vegetativ polyustag'i iri KletKalar ifstine japnlip tu'sedi ha'm onin' u'stin qaplaydi eKtoderma KletKalarm payda etedi, al vegetativ polyustag'i KletKalar entodermani payda etedi. Epiboliya ayinm bahqlarda, suwcla ha'm qurihqta jasawshilardi ushrasadi.

Gastrulyatsiyamn' immigratsiya joh menen payda bolg'anda blastodermanin' ayinm KletKalan Ko'ship blastotsistag'a tu'sedi bul KletKalardin' bo'iiniwi na'tiyjesincle payda bolg'an KletKalar blastodermanin' ishKi betinde tu'sip ishi

Delyaminatsiya blastoderma KietKalannm' tez boMiniwi na'tiyjesinde payda bolg'an KletKalar blastotsel boslig'inan qisihp shig'adi ha'm

qosimsha qabat entoderrnam payda etedi. Bul usi menen gastrulyatsiyamn' payda bohwi bahqta reptelila, quslarda ha'm ayinm su'temiziwshilerde boladi. Zarodtin' orta japraqshasi barhq organizmlerde bir qiyh hasil bolmaydi. Mezodermamn? payda boliwmda ею qiyh usil: teloblastiK ha'm entrotsel usillan menen aynladi. Ko'pshiliK xordali o^janizmterde endodermanin' belgili bir bo'liminde tez Ko'beygeri KletKalar blastotseige batip; Kiredi ha'm olar endode'rmadan ajiralip blastotsistamn' ishKi betin qaplap^ da mezodermag'a aynaladi bum entrotsel usili dep ataydi.

urates

TeloblastliK usilda KO'pshiiy omirtqasiz haywanlarda (molyusKalarda, do'ngeleK qurtlarda, shayan ta'rizlilerde) ushrasadi. Bunda blastopor qasinan birinshi isheKliKtin' eKi ta'repinen uixerj KletKa teloblast payda boladi, olardin' rawajlamwinan mayda KletKalar payda boladi ha'm onnan mezoderma formalanadi.-

Toqimalardin' ha'm org&nlardin' organagenez payda bohwi.

Ebrional zarod japraqsha KletKalarmin' quramah o'z-ara ta'siri na'tiyjesinde olardin': prolifiratsiyasi, bit jerden eKinshi jerge ornalasiwi tan'lap sortlaniwi differentsiyalaniwi ha'm zarod KletKalarmin' o'liwi na'tiyjesinde payda boladi. Organogenez qubhsi embrional rawajlamw son'inda qa'liplesedi ha'm olardm' jetilisiwi, o'siwi orgaaizm tuwilg'annan Keyinde dawam etedi. Gastrulyatsiyada waqtinda u'sh japraqshanin' payda bolip olardin' KletKalarmin' defferentsiyalamwi na'tiyjesinde rawajlanip atirg'an zarodtin' barhq toqimalan ha'm organlanmn' baslamasi payda boladi. Olardin' en' tiyxarg'i Ko'Sher organlar baslamasi payda boladi. Bul letsetnk ha'm su'temiziwshilerdin' zarod rawajlamwinda jaqsi KO'rinedi.

Zarodtin' eKtodermasinin' dorsal boiiminen .nerv trubKasi papla boladi ol nerv sistemasi basmalr boladi. Bunda xorda mezoderma ta'sm

Mezoderma ele solitalarg'a bo'linbesten bunn olardan o'sirnsliel

KletKalar bolinip shig'adi olar zarodtin¹ japraqshalannan bo'linip shicjcian
basqa KletKalar menen qosihp mezonxnmani payda etedi Мешштаскш
biriKtiriwshi toqima, tegis bulshiq et, qan tamir, iimpa tarnxrlar sistemasi
payda boladi.

Waqitsha (provizor ag'zalar) organlan

Zarodtin' rawajlamwi dawaminda toqima ha'm organlardnv payda bohwinda olardin' beKKemligin ta'miyinlewde embrionnuv en' zu'ru'rii bolg'an waqitsha organlar и'1кеп a'hmiyetKe iye. Provizor ощйпlar barffiq organizmlerden bir tu'rde rawajlanbag'an.

Reptililerde та'уек KletKasinda organizmnin' rawajlaniwi та'уек!? qorg'awshi bir neshe qabatlar sirtin orap jatadi. Bul qabatlar rawajlanip atirg'an zarod denesinen payda bolip ha'm ol a'hmiyetli tirishHiK waziypam atqaradi, olda botea, zarodtin' aziqlaniwi, zat almasiw iimhilix etiw ta'sirinen payda bolg'an metoboIisiiK zatlardi shig'arip tasiaw yamasa olardi jiynaw xizmetin atqaradi. Provizor organlar organizm luwilganwm Keyin bolmaydi. Provizor organlarg'a: Sanwiz qaitasi ha'm zarod tfabuir dep atahwshi amnion,' xorman, aliantois Kirecii. Sanwiz italtasimrr quslarda reptililerde ishxi beti eKtodermadan al sirtqi cpban Ъй'Ш mezodermadan rawajlang'an. Sanwiz qaitasi diwalinda qan lamirlarg'a bay ol jerdegi fermentler o'zindegi sari zatti tarq'anp qan tamirlan arqaii zarodqa jetKeredi. Sanwiz qaitasi biririshi jinis KletKalardin' da'slepKi baslamasi к1е(ка1апп, qanmn' da'slepKi payda etiwshi -.KletKalan payda. boladi.

Amnion zarodtin' sirtin suyiqliq penen опт' sirti qabiq репеп oralg'an du'zilme bolip, qabiqtag'i KletKalar suyiqhg'm islep sliig'arMt Amnion suyiqliq zarodti juwip turadi ha'm sirtqi ortaliq ta'sirinen zarod denesin saqlaydi. Reptililerde, quslarda, su'temiziwshilerde amnion; qabat?

bolg'anhqtan, olardi amniotlerЛiline кiredi, al bahqfha'm amfibiya amnionsizlar topanna Kiredi.

Allantois bul organ artqj isheKtin' o'simshesi bolip zarodi metobolitliK bo'lip shig'aradi. Allantqistin' diwali qan tarnnlarg'a"t bolip ol xorman menen qosilisip o'sip Xormon-allantois baylamsadi I arqah zarodtin' gaz almasiwi ushin xizmet etedi.

Xorman bul zarodtan tisqanda jaylasqan en sulqi qabat bolip trofoblastlardan rawajlanadi. Qursaq ishinde rawajlaniwshi zarocr usi xa'rmon bul zarod ha'm onm' aynalasmdag'i ortahq arasinda ; '^Slmasiwdi ta'miyinleydi. Su'temiziwshilerde xarmon «bala joldasm» pa.\ etiwge qatjiasadi ha'm ol zarodtin' awqat penen ta'miyinlew, garni payda etiw siyaqli waziypalardi atqaradi. Su'temiziwshilerde ma у xletKasi tuqimlanip zarod payda bolg'annan Keyin 6-7 ку;п jv diwahnin'ishKi betine barip jabrsadi bul waqitlan zarod trofoblast is! embrioblast KletKalar toplamman turg'an blastotsista xalmda boladi, 1 blastotsista jatirdin' sleKey qabatina jabisadi om implatatsiya. dep atay Keyin trofoblast KletKalan tez KO'beyip tsitotropoblasr sintsitotfofobi; payda etedi, Keyin olar xormon versinixorm versinKalannin' jatirdin' sileKey qabati^; menen Ь1пккеп jeri bolsa jold payda boladi. Ha'mde denesi anna organizmnen KindiK arqah bo line Ha'mde qam anna qam menen araiaspaydi.

Su'temiziwshilerde ishinde adamdi bala joldasi 1. Temoxorioi Ы joldasma jatadi, onda versinKasi ana qam menen tolg'an boliqqa bai jaylasadi ha'm qandi sonydi. 2. Epiteiioxrial bala joldasi buncla xorm jatirdin' buziimay saqlang'an eriteliyasi jabisip ont buzbaydi blind joldasi shayKalarda boladi. 3. Endotelio xorial\baia joidas. xorm; norsiriKasi jatirdin' . epiteliya biriKtiriwshi toqimasinan омлр ош endoteliyasma tiyip turadi.

Ontagenez mexanizmleri

individual rawajlamwinan'en' a'hmiyetli waziypalarinm' biri drslepKi uliwma fubiri bir KletKadan zigetadan qanday qilip bir-birinen qurhsi atqaratug'in xizmeti boyinsha aynliwi defferentsiya qtiblisi na'tiyjesinde payda Bohw zaKonhqlann u'yreniw bolip tabiladt. Defferentsiyalaniw qublisi na'tiyjesinde organizmde bir KletKa zigetadafr gastrulyatsiya da'wrinde organizmnin' toqimalannin' ha'm ощаМапгап'' baslamasi bolg'an 100 - ne jaqm defferentsiyalang'an KletKalar payda bolg'an, defferentsiyalaniw na'tiyjesinde embriondag'i KletKalar efesek organizmnin' belgi bir elementlerinin' baslang'ish KletKaJart payda boladi. Ms: mezodermahq somitadan defferentsiyalaniwi na'tiyjesinde olar dermatomg'a, SKlerotomg'a ha'm miyatomg'a bo'linedi, bulardin' burinan bilay defferentsiyalaniwman dermatomnan biriKtiriwshi toqimani payda etiwshi KletKalar terinin' dermasi eKinshi KletKa shemirsheKti payda etiwshi xondriatsitler, u'shinshi Kese jolaq bulshiq et talshig'i payda boladi., Solay etip embrionmn' ayinm baslamalan aldin ala belgilengen yamasa determinatsiyalang'an. embriogenezdin' rawajlamw la'wrinde zarodtin' belgili bir boiimin rawajlaniwin aldin ala belgili bohw da'rejesl o'zgerip otiradi. MS. Gervtin' (1983 jih) bahanin' "tuqimlang'an та'уек KietKasmin' bo'liniwinen eKi blastomerge Kelgen waqitta eKiJU^to'itie'rcii sabaq penen bir-birinen aynp bayladi Keyin olardin' eKewinen de normol zarod payda boladi solay etip birinshi bo'liniw eKi KletKa ushinda ten na'siliKKe iye boladi. Keyin 1928 jilT. Shpeman triton bahasinin' та'уек KietKasm bo'lsheKlenbesten burin qil jip penen bayladi, та'уек KletKasi bir ta'repte qaldi yadrosiz jag'i bo'linbedi al yadroh jag'i bo'linip 16 yadrog'a jetKen waqitta ma'yeKti bay lag'an jipti bosatip, yadrosiz jag'i nan KletKanin' bir yadroni o'tKerdi _Keyin jipti tag'i qatti etip baylap qoydu Keyin ею jag'indada normal da'irejede de ten na'siliKKe iye bolg'an

totopentli zarod payda bolg'an. Ko'pshiliK gidromeduzalarda totopentlik 32 blastomerge sheKem al xroliKlerde ta'n na'silliK 2 ha'm 4 blasromerge sheKem adamlarda totppentliK 2-4 blastomerage sheKem bolatug'mhg'i amqlang'an.

Blastula stadiyasinda KletKada totopentlix qa\siyet bolmay haldr, brai< KletKalardin' bunnan bilay rawajlaniwin aldin-ala belgileniwi uqibi saqlamp qaladi.

Embrionalliq rawajlamw bansin ta'rtiplestirip u'yreoiwde emrionalhq induKtsiyam amqlamw и'1кеп a'hmiyetKe iye. Bunnan 1924 jih T. Shpeman ha'm G. Mongoldtin' eKsperement jumislari и'1кеп a'hmiyetKe iye. EKsperementte normal da'rejede rawajlanip atirg'an tritonnin' gastrulyatsiya da'wrinde⁵ blastopordin' dorsal erninin' eKtoderrna bo'Umin Kesip ahp (nerv plastiKasi rawajlanatug'in jerin) erte gastrulyatsiya da'wrinde eKinshi pigmentlengen tritonm sol stadiya rawajlaniwshi qarm bo'limine teri payyada etetug'in jerine apanp jamag'anda jumag'mda retsepent tritonnin' qarm ,bo'liminde da'slep taza nerv trubKasi ha'm ko'sher organ KompleKti-xorda somitalar Keyin qosimsha eKinshi zarod payda bolg'annan Keyin ol jerdegi pigmentlengen triton ha'm pigmentlenbegen triton KletKalann teKserip qarag'anda qosimsha organlar teK retsepent triton KletKalannan payda bolg'anlig'i amqlandi. Keltirgen misal embriogenez da'wrinde zarodtin' ayinm bir bo'legi indiKtur yamasa organizator xizmetin atqaratug'in aniqlap bul induKtor tritonnin' basqa bo'limlerinin' bunnan bilayg'i rawajlamw jolin beigileytug'im belgili boldi. Solay etip amfibiyalarda blastopordin' dorsal erni ta'repi xorda-mezodermahq baslamaniri' potsentsialh birinshi induKton ha'm organizatsiyasi eKenligi amqlandi. Bahqlarda bunday induKtor blastodisKanin' dorsal sheti quslarda \ birinshi tu'yinge tuwra elgen amfibiyanin' blastoponnin' basia'masi qon'ir oraq oblastman payda bolacij

eger usi jerden tsitoplazmasin xortixol qabatman azmaz alip eKinshi bir zarodtin¹ qarm bo'limine apanp jamag'anda basqa zarodtin' qarm bo'liminde qosimsha nerv sistejnasi payda bolg'an -indutslerlang'an. Bunnan aytiwg'a boladi blastopor erinin' dorsal bo'limi nin' KletKahq materiah birinshi organizatordin' na'silliK materialm be red i, ol na'silliK material qanday da sebepler menen ele> та'уек KletKasi da'rejesinde-aq aldm-ala programmalang'an bohwi кегек.

Embrion rawajlamw da'wrinde KletKalardm' ha'm к1е!ка *jmmpleKsinin^T o'zgerisleri. : ••

KletKahq KompleKsler ha'm KletKalardm' o'zgerisleri , barhq embrionogez etapmda bayqaladi olarg'a to'mendegiler jatadi: belgili bir jerdin' juwanlasiwi, burmelerdin' payda;boliwi, KletKa massasm toplasip birlesiwi yamasa tarqahwi.

Ms: Mezenximahq KletKalardm' toplasiwi na'tiyjesinde zarodliq qan tamirlar, shemirsheK,' su'yeK yamasa bulshiq ettin' -baslamasr payda boladi. embriogenezde en' a'hmiyetli roldt: KletKanm' KO'beyiwi, awisiwi, tan'lap sortlamwi, differentsiyalamwi, zarod KletKalanmn¹ cvliwi.

1. 
   KletKalardm' KO'beyiwi barhq organlardin' rawajlamwi tiyKan. Ko'beyiw sebebinen toqimalar KO'lemi belgili bir da'rejegc jetedi.
   

1. 
   KletKalardm' aKtiv bir jerden eKinshi jerge-. ofin almasiwi embrionda KletKalar ameba ta'rizli qozg'ahp ha'rei

3. 
   Tan'lap-saylaw sortlamwi, ha'r qiyh KletKalardan bir organnm' baslamasin payda etiwshi KletKalardm' saylamp sortlanip shig'iwi jatadi bullar zarod japraqshalannda ha'r aynm organlar materiailannda xo'riwge boladi. Qa'wipli KletKalar normal KletKa aralaspasinan aynlmaydi sonhqtan olar ha'r qiyh toqimalarda organlarda o'siwi bayqaladi.
   
4. 
   KletKalardm' defferentsiyalaniwi na'tiyjesinde ha'r qiyh xizmetti atqanwshi turaqh KletKalar tipii payda boladi. Defferentsiyalang'an KletKalar quramah morfologiyaliq qurhsqa iye boladi. (nerv Kleticasi, Ko'zdin' tayaqshasi, Kolba ta'rizli KletKalar). KletKahq tiplerdin' bir-birinen aynmashihg'i olardin' bir-birinen fundamental^ jaqtan spetsipk Ье1ок1ап menen aynhwi tiyis.
   

3. 
   Ha'zirgi waqitta belgi bir beloKti sintezi ushm belgili bir gen Kontrol jasaydi. Qa'legen spetsializatsiyalaniwshi KletKalarg'a aKtiv genler jiynag'i ta'sir etedi. U'sh tu'rli gruppag'a jatiwshi aKtiv genler boladi: a). TirishliKtin' fundamentalhq protsessin Kontrollawshi aKtiv genler energetiKahq protsessti organizmde retlestiriwshi olar barhq tin KletKada aKtiv xizmet etedi. b). Bir toqimag'a jatiwshi uqsas KletKalardm' belgisin aniqlawshi Ms nerv KletKasimn' membrinasin o'tKeriwshiligin, olardi turaqh o'simshelerdin' -bohwin aniqlaw. v) KonKret tipKe jatiwshi KletKalar tipinin' aKtivligin aniqlaw gem Ms mishedegi almurt ta'rizli KletKalardm' morfologiyaliq ha'm tsito fiziologiyahq ayirmashihg'm belgilew, piramida ta'rizli bas miy qabig'i neyroglann, morfologiyaliq, -tsitofiziologiyahq ayirmashihg'm biliwshi aniqlawshi genler. Zarod baslamasi KletKalan defferentsiyalaniw waqtinda aiizbe-iz ta'sir etiwi bayqaladi. Ms naseKomadag'i gigant xromosomolg'a KletKalar Ms drozofiide bunday xromosomanin' iys ta'rizli u'yilgen RNK m aKtiv sintezlewshi aKtiv gendi saqlawshi jeri boladi. KletKalardi defferentsiyalaniw jag'dayina qaray genler sam o'zgerisKe ushrap turadi
   

olar waqittm' o'tiwi menen progressive tu'rde sani o'zgeredi Ms tegiz Kirpisinin' blastula da'wrinde olardm' genommda 40 ramday aKtiv gen boladi, somn' 30 mm' aKtiv ta'sir etedi, ol gastrulyatsiya da'wrinde ha'm lishinKa da'wrinde 12-15 mm' ereseK teniz Kirpisinde 3-5 mm'clay axtiv gen qaladi.

Organizm rawajlaniwin Kritixaliq (qaltas) da'wri Embriogenez qubhsi ontagenezdin' bir basqishi retinde sirtqi ortahq penen baylanista boladi. Embriogenez da'wirde zarodtin' rawajlaniwi sirtqi ortahq ta'sir etiw menen birge rawajlaniwdin' ayinm basqishlanna ju'da' sezgirli da'rejede ta'sir etedi bunday jag'daycia organizmde KritiKahq d^'wir payda boladi.

Adamnin' embrion rawajlaniwinda u'sh KiitiK da'wir bolsa bular implantatsiya, bala joldasin formalaniwi ha'm tuwilg'an waqti.

1. implantatsiya zarodtin' payd# bolg'annan Keyin 6-7 ки'п
arahg'inda jatirdin' diwahna beKKemleniwi da'wri, oni zarod qabillag'ani
joq,

2. 
   Bala joldasi payda bohwi rawajlaniwdin' eKinshi ha'pte aqinnda payda boladi bunda zarod o'zgeshe awqatlaniwi sha'riyatina o'tedi.
   
3. 
   Jetilgen ha'mlenin' balamn' tuwihwi quramah fizjologiyahq qublis bolip bunda da KritiKahq da'wir belgili.