O’zbekistan Awil xojaligi Ministrligi

O’zbekistan Awil xojaligi Ministrligi
Qaraqalpagistan awil xojaligi ha’m agrotexnologiyalari instituti

Agrobiologiya ha’m o’simliklerdi qorgaw fakulteti

*Agroximiya,o’simliklerdi qorgaw ha’m karantini*
Kafedrasi
*Uliwma fitopatalogiya ha’m mikrobiologiya*
Pa’ninen
KURS JUMISI
Tema:”O’simlikler keslliklerinin’ klassifikaciyasi”

Orinlagan: Dauletmuratov.D

Qabillagan: Bekbergenova.Z

No’kis-2022

TEMA: O’simlikler keselliklerinin’ klassifikaciyasi

Reje

1.Osimliklerde kesseliklerdin’ payda boliwi
2.Juqpali kesseilikler
3.Juqpaytin kessilikler
4.O’simliklerde kesselik qozgatiwshi mikroorganizmlar
5.O’simliklerdegi kesellikler turleri

O`simliklerdin` juqpalı keselliklerin zamarrıq, bakteriya, virus, viroid, mikoplazma, namatodalar ha`m gu`lli parazit o`simlikler keltirip shıg`aradı. Olar ekinshi ha`tteki basqa barlıq o`simliklerge tarqalıp, bir–birine jug`adı. O`simlik organizmine tu`sip fiziologiyalıq protsesslerdi buzıw uqıplılıg`ı patogenlik yaki olar fitopatogen dep ataladı. Bir organizmnin` denesinde rawajlanıp azıqlanatug`ın, kesellikler qozg`atatug`ın tu`rleri parazitlar dep ataladı. Parazittin` azıqlanıwın ta`miynlewshi o`simlik xozyayn dep ataladı.
O`simlikke usınday sırttan unamsız ta`sir etiliwi na`tiyjesinde payda bolatug`ın patogenlik o`zgerislerdi to`mendegi 6 toparg`a bo`liw mu`mkin:
1. Azıqlıq organlardın` buzılıwı–tuxım, miywe, ag`ashlıq ha`m basqalar, shiriwdin` rawajlanıwı. Bunı parazitler, zamarrıq ha`m bakteriyalar ju`zege keltiredi.
2. O`simshelerdin` buzılıwı. Bunday keselleniwde jas tkanlar nabıt boladı. Qozg`atıwshılar zamarrıq, siyrek bakteriyalar esaplanadı.
3. O`simliktin` suw sin`iriwshilik uqıplılıg`ının` to`menlewi, tamır shiriw tipindegi keselleniwde baqlanadı. Qozg`atıwshıları zamarrıqlar.
4. O`simliktin` o`tkiziwshi tu`tiksheler sistemasının` zıyanlanıwınan suw ha`m onda erigen mineral zatlardın` ag`ımının` buzılıwı (solıw keselligi). Zamarrıq ha`m bakteriyalar payda etedi.
5. O`simliktin` fotosintetikalıq iskerliginin` to`menlewi. Kesellikti zamarrıq, bakteriya, virus, mikoplazmalar payda etedi. Tiykarg`ı belgileri–daqlar, tozan`lar, pustulalar, nekrozlar ko`rinisinde.
6. O`simlikte zat almasıwdın` buzılıwı, kerekli birikpelerdi sintezlewdin` ta`miynleniwinin` o`zgeriwi. Zamarrıqlar, viruslar, bakteriyalar payda etedi.
Barlıq biologiyalıq organizmler azıqlanıw usılına qaray eki toparg`a–avtotroflar ha`m geterotroflarg`a bo`linedi. Avtotroflar–fotosintez protsessinde organikalıq zatlardı payda etedi. Geterotroflar–organizminde organikalıq zatlardı islep shıg`arıwg`a uqıplı emes ha`m avtotroflardın` islep shıg`aratug`ın organikalıq zatları esabınan azıqlanadı. Organikalıq zatlardı paydalanıw usılına qaray barlıq geterotroflar to`rt toparg`a bo`linedi.
Obligatlı saprotroflar nabıt bolg`an o`simlikler yamasa topıraqtag`ı organikalıq zatlar menen azıqlanadı.
Obligatlı parazitlar o`simliktin` tiri tkanları esabınan jasaydı ha`m ta`biyg`ıy sharayatta saprotroflı tirishilik etiwge uqıplı emes, biraq arnawlı azıqlıq ortalıqta obligatlı parazitlardın` ayrım wa`killerin o`siriw mu`mkin. Obligatlı parazitlarg`a unlı tozan`, za`n`, ku`yik baslar, jalg`an unlı tozan` ha`m basqalar jatadı.
Fakultativ saprotroflar parazitlik tirishilik etedi, biraq saprotrof tu`rinde de jasaydı. Mısalı, alma shiriwin (parsha) qozg`atıwshısı vegetatsiya da`wirinde parazit tu`rinde rawajlanadı, japıraq ha`m miywelerdi zıyanlaydı, japıraqlar tu`skennen keyin saprotrof tu`rinde rawajlanıwın dawam etedi, kelesi jılg`a shekem tirishiligin saqlaydı.
Fakultativ parazitlar–saprotroflıq ha`m parazitlik tirishilik etedi. Olar o`simlikte jaylasıp parazitlik tirishilik etedi, al onın` nabıt bolıwınan keyin saprotrof tu`rinde qalg`an organikalıq zatlardan paydalanıwdı dawam etedi. Fakultativ parazitlar uzaq mu`ddette saprotroflı azıqlanıwı mu`mkin ha`m tek belgili jag`daylarda o`simliktin` tiri tkanlarına o`tedi.
Parazitler xozyaynnen azıqlıq zatlardı ha`r qıylı usıllarda aladı ha`m usı belgileri boyınsha eki u`lken toparg`a bo`linedi: biotroflar ha`m nekrotroflar. Biotroflar kerekli azıqlıq zatlardı o`simliktin` tiri kletkalarınan, nekrotroflar–nabıt bolg`anın kletkalardan alıp azıqlanadı.
Biotroflardın` o`simlik penen qatnası simbioz tu`rinde bolıp, belgili waqıttan keyin buzıladı. Fitopatogen organizmnin` joqarı da`rejeli o`simliklerge tiykarg`ı ta`sir etiw quralı fermentler ha`m toksinler esaplanadı. Fermentlerdin` ja`rdeminde o`simlik tkanları parazit ushın energiya deregi sıpatında qollanılatug`ın azıqqa shekem tarqatıladı.
Toksinler (za`ha`r) o`simlikler ushın zıyanlı zatlar bolıp, fitopatogenler sintezleydi. Olar o`simlik kletkasın nabıt etedi ha`m olardı parazitliq azıqlanıwı ushın qolaylı halg`a keltiredi. Bunday tiptegi azıqlanıw fakultativ parazitlerge ta`n bolıp, yag`nıy toksinlar olardın` topılıwının` tiykarg`ı quralı bolıp esaplanadı. Fakultativ parazitlar toksinlardı ha`m fermentlerdi aralastırıp islep shıg`aradı.
Fakultativ parazitlar ushın nekrotoflıq azıqlanıw tipi, obligatlı parazitlar ha`m fakultativ saprotroflar ushın–biotroflıq azıqlanıw tipi xarakterli esaplanadı. Egerde nekrotroflar ha`m biotroflar biologiyasın salıstırg`anda, olardın` o`simliklerdi zıyanlaw xarakteri ha`m xozyayn bolmag`anda ta`biyatta jasaw usılları arasında aytarlıqtay ayırmashılıqtı anıqlaw mu`mkin. Bunday organizmlerdin` parazitlik iskerliginin` tiykarg`ı ko`rsetkishleri to`mendegishe:–o`simlikke o`tiw usılları; –o`simlik tkanına ta`siri; –jaraqatlang`an tkan; –jaraqatlang`an o`simliktin` jag`dayı; –azıqlanıw tipi; –azıqlıq ortalıqta o`siriwge uqıplılıg`ı; –o`simlikten sırta jasaw uqıplılıg`ı.
Fakultativ parazitlar o`simlikke ko`binese zıyanlang`an orınnan o`tedi ha`m o`simlik tkanına toksinlar, fermentler menen ta`sir etip, da`slep kletkalardı o`ltiredi, son`ınan olarg`a tarqaladı. Obligatlı parazitlar, fakultativ saprotroflar o`simlikke ta`biyg`ıy jollar arqalı (ustitsa, tesiksheleri) yamasa tuwrı kutikula arqalı o`tedi. Obligatlı parazitlar o`simlikten sırta jasay almaydı. Fakultativ saprotroflar uzaq emes da`wirde zıyanlang`an o`simlik qaldıqlarında jasawı mu`mkin. Obligatlı parazitlar ha`m fakultativ saprotroflar tınıshlıq halında, geyde xozyayn tuxımlarında saqlanıwı mu`mkin.
Patogenlerdin` tu`rleri azıqlanıw mu`mkinshiligine baylanıslı ha`r bir patogen anıq bir o`simliktu`rin (xozyayndi) tan`laydı. Fitopatogenlerdi belgili bir o`simlik–xozyaynlerde parazitlik etiwi boyınsha toparlarg`a bo`liw filogenetikalıq qa`nigelesiwi dep ataladı. O`simlik tkanları ha`m organları azıqlıq substratı boyınsha bo`linip, parazitlar belgili bir organları yamasa tkanlarına tarqalıp beyimlesedi. Fitopatogennin` o`simliktin` belgili organlarına beyimlesiwine–organotroplıq qa`nigelesiw delinedi, belgili tkanlarına beyimlesiwine–gistotroplıq, yamasa tkanlıq qa`nigelesiw delinedi. Mısalı, kapusta kilası qozg`atıwshısı (Plasmodiophora brassicae) tek o`simlik tamırların zıyanlaydı,–bul organotroplıqqa jatadı. Vertitsillez solıw keselin payda etewshiler o`simliktin` tu`tikshe sisteması tkanların zıyanlaydı–gistotroplıqqa jatadı.
Biyday qattı ku`yik bas keselin qozg`atıwshı–obligatlı parazit, o`simlikti qısqa da`wirde, da`nnin` ko`geriwinen jer betine ko`gerip shıqqang`a shekem zıyanlasa, ko`pshilik daqlar tipinde kesellik qozg`atıwshılar o`simlikti u`lken jasında zıyanlaydı. Bunday kesellikler vegetatsiyanın` ekinshi yarımında payda boladı.
Kesellik qozg`atıwshılardın` bir yamasa bir neshe o`simlik–xozyaynlerdi parazitlaw uqıplılıg`ı boyınsha tar ha`m ken` qa`nigelesken bolıp toparlarg`a bo`linedi. Tar qa`nigelesken parazitlar–monofaglar bir a`wlad yamasa tu`rdegi o`simliklerdi zıyanlaydı. Biydaydın` qattı ku`yik bas keselin qog`atıwshısı monofagqa jatadı. Ken` qa`nigelesken parazitlar–polifaglar, ha`r qıylı semeystvo o`simliklerinin` wa`killerinde yamasa bir semeystvo ishindegi ha`r qıylı a`wlad o`simliklerinde kesellik payda etedi. Sklerotinioz ko`pshilik semeystvo o`simliklerin, traxeomikozlı solıw 38 semeystvog`a kiretug`ın o`simliklerdi zıyanlaydı.