O’zbekistan Awil xojaligi Ministrligi

O’SIMLIKLERDIN JUGIMSIZ kesellikleri
Ósimliklerdiń rawajlanıwı ushın jaqtılıq, ıssılıq, suw hám azıq elementlar zárúr. Hár bir túrge, hátte sortqa tiyisli ósimlikler joqarıda aytılǵan faktorlarǵa bolǵan talabına kóre, bir-birinen parq etedi. Faktorlardan qandayda-birınıń jetiwmasligi ósimliklerdiń ósiw hám rawajlanıwına unamsız tásir kórsetip, hasıldarlıqtıń tómenlewine sebep boladı. Ósimliklerdin’ azıqlanıwı ushın zárúr elementlardan qandayda-birınıń jetiwmasligi yamasa artıqmashlıǵı, temperaturanıń joqarı yamasa tómen bolıwı, hawa salıstırmalı ızǵarlıǵınıń tómen yamasa joqarı bolıwı, átirap ortalıqtıń zıyanlı elementlar menen iftoslanishi sebepli juǵımsız kesellikler kelip shıǵadı.
Awıl xojalıǵı eginleriniń zúráátliligi olardin’ azıq elementlar menen támiyinlengenlik dárejesine baylanıslı. Topiraqta azıq elementlar jetiwmasligi, topıraq dúzilisiniń, mexanik quramı hám kislotalılıq jaǵdayınıń ózgeriwi ósimliklerde keshetuǵın normalfiziologikalıq processUlming aynıwına,olardin’ ósiw hám rawajlanıwdan arqada qalıwına, aǵzaları formasınıń hám reńiniń ózgeriwine sebep boladı. Bul ózgeriwlaming sebebin biliw keselliklerge diagnoz qoyıwda zárúrli áhmiyetke iye. Sol sebepli hár bir qánige ósimliklerde júz bolatuǵın ózgeriwlaming bas sebebin tuwrı anıqlawı kerek. Eń áhmiyetlisi, kesellik mikroorganizmlar yamasa azıq elementlar jetispawligi sebepli kelip shıǵıwı tuwrı anıqlanǵanda, olardin’ aldın alıw múmkinshiligi payda boladı. Tómende topıraqta ayırım elementlar jetiwmasligi sebepli ósimliklerde júz bolatuǵın ózgerisler tuwrısında maǵlıwmat keltiremiz.
Azot jetispegende ósimlikler ósiwden orqada qalıp, japıraqları maydalanip, ash jasıl ren’ga kiredi. Qıyar, pamidordin’ pAqali qattılasıp, túkli, jińishke bolıp qaladı. Mevali tereklaming ósiwi páseytiwip, putaqları ushida jaylasqan japıraqlar jasıl reńin joǵaltıp, uchki japıraqlarına shekem sarg'ayadi. Jas japıraqları usaqlawıb, japıraq bandi ótkir múyesh payda etip jaylasadı. Putaqlar aǵashlasıp, mort bolıp qaladi.

Fosfor jetispegende ósimliklerdiń generativ organlar payda etiwi jamanlasadı. Japıraq bandi hám tamırı qızg'ish, biynápshe gúli ran’ge kiredi. Miywali terekler paqalinin ósiwi páseytip, japıraqları jińishkelesedi. Putaqlar qızıl, bronza ren’ge kiredi. Kartoshkaǵa fosfor jetiwmegende túyneklerinde zangga uqsas daq payda ~o'ladi. Ol túynektiń tiykarǵı parenximasida da kórinedi. Sobiqli eginlerdiń tuqimi pisib yetilmaydi.
Kaliy jetiwmegende ósimlikler eski japıraqlarınıń toqıması nobud bolıwınan japıraq yaprog'ining tamırları arasındaǵı maydan sarg'aya baslaydı hám japıraq tamırı dog'lanadi. Japıraq qırları daslep sarı, keyin gúńgirt rangga kiredi. MIywei tereklerdiń japiragi reńsizlenip, qırlarında nekroz payda boladı. Putaqta kóp sanlı mayda bortikler payda etedi. Bunday bortik gullasada, mıywe bermeydi hám japıraq maydanınıń forması kishi boladı. Mısalı, júzimge kaliy jetispese, japıraqları qon’ir ren’ge kirip quwrap qaladi.
Magniy jetispegende ósimlikler denesinin’ tómengi bóleginde jaylasgan japıraqlardıń tamırlari arasında xloroz payda bolıwı gúzetiledi. Magniy japıraqlarda xlorofill doneshalari payda boliwida qatnasadı. Eger o'sim-liklerde magniy jetispese, japıraqları to'gilib ketedi.
Kalsiy jetispegende ósimliklerdiń tamir sisteması jaqsı rawajlanbaydı. Tamiriniń uchi topır bolıp, ósiwden toqtaydı. Nátiyjede tamirdan kóplegen qaptal túmirsheler rawajlanadı. Ósimliklerdiń jer ústi aǵzaları ósiwden orqada qalıwı, japıraqlarınıń usaqlanib ketiwi hám olarda daqlar payda bolıwı gúzetiledi.
Marganes jetispegende ósimlikler japiraginda mayda toq sarı daqlar payda boladı. Japıraq tamırları jasıl reńde bolıp, japıraq naǵısdar formada kórinedi.
Temir jetispegende alma, almurt, shaptalı, júzim japıraqlarında xloroz payda boladı. Xloroz - joqarı yarusdagi japıraqlardıń sarǵayıwı menen xarakterlenedi, keyinirek olar kewib túsip ketedi. Geyde japıraqlardıń sarǵayıwı japıraq tamırları arasından baslanadı (júzimde)
Rux jetispegende, tiykarınan, mevali terekler kesellenedi. Bunday terekler erte báhárde jińishke, uzın qálemi japıraqlar payda etedi. Kelesi jılda bunday putaqları qurib qaladı. Putalardin’ tómengi bóleginde ónim bolǵan qaptal putaqlar kalte bolıp, jaqsı rawajlanbaydı, olar qısqı suwıqta tez nobid boladı. Bunday putaqlarda payda bolǵan japiraqlar qırında hám tamırları arasında da xloroz payda boladı.
Bor jetispegen topraqlarda ósken qandlavlagi, kanop, ayǵabaǵar, kapusta, alma sıyaqlı ósimliklerdin’ ósiw noqatı qısqarib, japiraqlari da quriydi. Láblebinde bor jetispese, ósiw noqatı shirip jas japıraqları kewib qaladı. Tamirmiywalar tamiri ishki bóleginiń shırıwına da sebep boladı. Miywali tereklerde bor jetispesligi miywasinin’ ishi geweklesiwine sebep boladı. Bunday miyweler qurǵaqlay, qattı gqonir rende boladı hám to'gilib tusedi. Júzimde bor jetispese, aǵashlıǵı ótkeriwshi toqımalarınıń qorayishiga (nekrozga) sebep boladi.
Mıs jetispewligi jas japıraqlarda xloroz payda bolıwına, turgor jaǵday joǵalıp ketiwine, solıwǵa, paq hám bortik kem payda bolıwına alıp keledi. Mıs jetiwmasligi biyday, arpa ham basqa danli eginlerde tez seziledi boladı. Miywali tereklerde mıs jetispese, joqarı yarusda jaylasqan japıraqları hám tuqimlar quwrab qaladı. Kelesi jıl tómengi qaptal shaqalardam putaq payda boladı.
Ósimlik kesellikleriniń bir bólegi qolaysız ıqlım sharayatı sebepli kelip shıǵadı. Íqlım faktorlarınan hawa hám topıraq temperaturasınıń, ızǵarlıqtıń tómen yamasa joqarılıǵı ósimliklerge unamsız tásir kórsetedi. Mısalı, hawa temperaturası joqarı, ızǵarlıq muǵdarı kóp bolsa, biyday daninin’ gúńgirt ren’ga kiriwine, erte pisiwine hátte qiwrab qalıwına sebep boladı. Hawa ızǵarlıǵınıń joqarı bolıwı dán qabıǵınıń jarılıp ketib, rezerv azıq elementlar payda bolıwı ornına olardıń gidroliz baslanǵanlıgınan ogib ketiwine sebep boladı. Topıraqta ızǵarlıq kóp bolıwı, quramındaǵı kisloroddıń siqib shıǵarılıwı nátiyjesinde ósimlikler tamirinin’ kislorodqa mútajligi qandirilmaganligidan shırıwǵa sebep boladı. Bunday ósimliklerdin’ jer ústki bólegi sarg'ayib, ushqi japıraqları buraladi, ósiwden toqtaydi.
Qıs mawsimında temperaturanıń keskin tómenlep ketiwi ósimlikler qabıqlar'ida jarıqlar payda bolıwına, tuqimlardin’ suwıq urıwına alıp keledi. Tashkent sharayatında temperatura -18°C den tomenlegende tok, tut putaqları nabid boladı. Gúzgı danli eginler de qattı suwıqtan muzlab, nabid boladı. Insan iskerligi nátiyjesinde payda bolǵan zıyanlı elementlardıń unamsız tásiri nátiyjesinde de jabayi ha’m madeniy o’simlilkler rawajlanıwdan arqada qalıp, zúráátliligi keskin paseyedi. Keyingi jıllarda atmosferanıń pataslanıwı, topıraqta pestisidlar toplanıwı nátiyjesinde ol jaǵdayda turmıs keshirip atırǵan mikroorganizmlar, ıssıqanli haywanlar, insan, qus, balıqlar turmısına kúshli qáwip tuwdırilmoqda. Atmosfera hawasınıń sanaat kárxanalarınan, avtomobillerden shıqqan gazlar menen pataslanıwı global mashqalalardi keltirip shıǵarıp atır.
Altıngugurt oksidi tásirinde ósimlikler japiraginin’ tamırları aralıǵinda nekrozli daqlar payda bolıp, ash gúńgirt reńde kórinedi,geyde sarg'ayib ketedi.
Azot oksidi (NO) ximiya sanaatı kárxanalarında payda boladı, ósimlikler japiraginda gúńgirt-qara reńdegi daqlar payda etedi.
Ftor birikpesi atmosferaǵa ximiya sanaatı kárxanalarınıń shıǵındısı jol menende tarqaladı. Ol ósimlikler japiragina túsip, qara -qon’ir daqlar payda etedi. Nátiyjede ósimlikler japiragi hám mıywesi togilib ketedi.
Azon (0) pataslanǵan hawa daǵı fotokimyaliq reaksiyalardıń ultrafioletoviy nurları tásirinde payda boladı. Azon tásirinde kletkalardıń ótkezgishligi tómenlep, japıraqlar maydanında suwlı isikler, arqa tárepinde bolsa gúmis tarizli yamasa bronza siyaqli daqlar payda boladı. Keselliklerdiń kóbisi pestisidlar, fungisidlar, gerbinesidlar hám insektisidlami ıqtıyatlıq menen isletpeslik nátiyjesinde kelip shıǵadı. Olar joqarı konsentraciyada isletilingende, japıraqlar kúyiwi, togilib ketiwi gúzetiledi. Abiotik tasirlerdin’ unamsız tásiri o’imliklerdin’ ósiwi hám rawajlanıwın páseytirib, keselliklerge shıdamlılıǵı hám immunologik ózgeshelikleri tómenlewine alıp keledi.
OSIMLIKLERDE JUGIMLI KESELLIKLER
Juqpalı kesellikler o'simIikden-ósimlikke tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tarqalıw ózgesheligine iye bolǵan kesellikler bolıp tabıladı. Bunday kesellik qozǵatıwshılar : zamarıqlar, bakteriyalar, viruslar, aktinomisetlar, mikoplazmalar hám gulli parazitlar bolıp tabıladı.
Ósimlik menen parazit arasındaǵı munasábet azıqlanıwdıń parazittekinxo'rIik jo'Ii menen ámelge asıwına tiykarlanǵan. Patogen mikroorganizmlar tásir etiw ózgesheligine kóre, saprotrof organizmlerden pariq etedi. Saprotrof organizmler ózi turmıs keshirip atırǵan kletka turmısına unamsız tásir kórsetedi, biraq onıń rawajlanıwın toqtatpaydi. Patogen mikroorganizmlar bolsa kletkanıń rawajlanıwın toqtatıp qóyadı yamasa basqa patologikalıq processni keltirip shıǵaradı. Hár qanday mikroorganizm ózi ushın zárúr bolǵan azıq ortalıǵı topıraqta ámelde bolmaǵan jagdaydagana ósimlikler kletkası ishkerisine kiriwi imkanina iye boladı.
Azıq ortalıǵından paydalanıw zamarıqlarda túrlishe bolıp tabıladı, yaǵnıy ayırımları tiri toqımalar esabına turmıs keshirse ayırımları o'Iik kletkalar esabına azıqlanadı. Sol sebepli mikrooorganizmlar saprotrof hám patogenlar dep atalǵan eki gruppaǵa ajratıladı.
Evolutsiyanin' rawajlanıw dawamında mikroorganizmlar saprofit turmıs keshiriw usılınan patogen usılǵa qaray rawajlanıp barǵan. O'simIiklar qaldıg'i saprotrof mikroorganizmlar ushın tiykarǵı azıq deregi esaplanadı. Parazit mikroorganizmlar bolsa tiri kletkalar daǵı tayın organikalıq elementlar esabına turmıs keshiredi.
Tarr pikrine qaraǵanda, parazit mikroorganizmlar tek ósimlikler toqımasında parazitlik etetuǵın kletkalar ishine kiretuǵın organizmler bolıp tabıladı. Parazit mikroorganizmlar azıqlanıwına kóre, eki gruppaǵa bólinedi.
I. Biotroflar. 2. Nekrotroflar.
Biotroflar ózi ushın zárúr bolǵan energiyanı tiri kletkalardan alsa, nekrotroflar o'Iik (nobid bolǵan ) kletkalardan aladı. Nekrotrof organizmler tiri kletkalar ishine kirgennen keyin olardı nobud etpeydi, bálki olar payda etgen tayın organikalıq elementlar esabinan Uzaq múddet turmıs keshiredi. Azıqlanıw usılına kóre, nekrotroflar saprofitlar hám simbiozlarga bólinedi. Saprofit (grek. sapros - chirigan, phyton - ósimlik) organizmler ólik yamasa chiriyotgan organikalıq elementlar esabına azıqlanadı.
Biotroflar ózi ushın zárúr bolǵan energiyanı tiri kletkalar esabına alıp, basqa organizmler kletkası ishinde yamasa denesiniń maydanında turmıs keshiredi. Parazitlik (grek.para - ishinde, sitos - azıq ) patogen mikroorganizmlar ushın tán bolıp, kesellengen organlar maydanında yamasa onıń ishinde turmıs keshiredi. Sol sebepli olar endoparazitlar hám ektoparazitlar dep atalǵan eki gruppaǵa bólinedi. Parazit mikroorganimlaming ósimlikler kletkasında jatıpisherlik menen turmıs keshiriwi kesellengen toqımalarda nekrozga sebep boladı. Nekrozning jedellik dárejesi patogenning agressivlik darajesine baylanıslı. Kóbinese patogen mikroorganizmlar hám xojayın ósimlik simbioz halda jasaǵanday boladı, sebebi parazit organizmler málim túrge yamasa sortqa salıstırǵanda tar sheńberde maslasqan boladı.
Fakultativ saprofitlar - ósimlikler ámeldegi waqıtta parazit turmıs keshirse, ósimlikler bolmaǵanda saprotrof usılda jasawı múmkin. Mısalı, Phytophtora, Fusarium, Alternaria zamarıqları sonday usılda jasaydı.
Fakultativ parazitlar tiykarınan saprofitlar jol menende turmıs keshirse-de,ayırım sharayatta ósimliklerdiń tiri toqımalarına kirip, parazitlik etip turmıs keshiriwi múmkin. Mısalı, Botrytis cinerea zamarıqı fakultativ parazit esaplanadı. Ol kópshilik ósimliklerdi kesellentiriw ózgesheligine iye, tar sheńberde qánigelesken boladı. Fakultativ saprofitlarning ósimlikler menen munasábeti basqasha kórinetuǵın boladı. Parazitlik ózgesheliginiń kórinetuǵın bolıwına kóre, olarfakultativ parazitlar ham fakultativ saprofitlarga bólinedi. Fakultativ parazitlar zıyanlı elementları menen kletkanı nobid etip, onıń ishine kiredi hám sonıń esabına azıqlanadı. Olardıń tiykarǵı ózgesheligi uwlı zatlı elementlar hám gidrolitik fermentler payda etiw bolıp tabıladı. Uwlı zatlı element esabına tiri kletkalardı nobuid etip, olardı fermentler tásirinde bólekleydi hám Organikalıq element payda etedi. Nátiyjede bunday kletkalar ósiwden arqada qaladı yamasa azzilesedi. Fakultativ saprofitlar azıqlanıw ushın toksin payda etpeydi. Fakultativ parazitlar menen fakultativ saprofitlar arasından keskin shegara ótkeriw juda qıyın, sebebi olar kóbinese aralas usılda azıqlanadı. Mısalı, piyaz qabıǵın ziyanlaytin Calleto triachum cirenans zamarıqı daslep saprotrof usılda azıqlanadı, keyinirek tez rawajlanıp, parazitlik menen turmıs keshiredi. Piyazdıń ústki bóleginde tarqalǵan Botrytis zamarıqı daslep parazit usılda turmıs keshirip, onıń toqımaların bólekleydi. Keyinirek tiri toqımanıń bólekleniwinen payda bolǵan organikalıq elementlar esabına saprofit usılda turmıs keshiredi.
Alternaria tenuis zamarıqında da sonday jaǵday gúzetiledi. Bul zamarıq tiykarınan saprofit tur bolsa -de, sobililar shańaraǵı wákillerin, tut o'simligi japıraqların kesellantirib, olardıń qarayiwina sebep boladi.Ayırım ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, bul turdin’ evolutsion rawajlanıwı patogenlik ózgesheliginiń ósiwi tárepke ózgerip barıp atır. Parazitlik evolutsiyasi topıraqta keń tarqalǵan zamarıq túrlerinde kóp gúzetilip atır. Sonıń ushın tábiyattda awıl xojalıǵı eginleri arasında jańa-jańa kesellikler kelip shıǵıwı halları gúzetilip atır.
Patogenlik, virulentlik hám agressivlik (basqınshılıq ) sıyaqlılardı hár qanday parazitning tiykarǵı ózgeshelikleri qatarına kirgiziw múmkin. Patogenlik mikroorganizmlardin’ kesellik keltirip shıǵarıw ózgesheligi bolıp tabıladı. Ol hár bir tur ushın tán bolǵan belgi esaplanadı. Patogenlik ózgesheligi sebepli túrler ara ayırmashılıq kelip shıǵadı. Mısalı, Pseudomonas acrnginosa saprofit tur bolıp, ósimliklerdi kesellentirmeydi, Pseudomonas jluorescans fakultativ parazit-palız eginleri eginlerin kesellentiredi, P. tabachi fakultativ saprofit tur esaplanadı.
Virulentlik - patogenning sapa belgisi esaplanıp, málim túrdegi patogenning ayırım tur yamasa sort daǵı ósimlikke salıstırǵanda patogenlik ózgesheligi bolıp tabıladı. Mısalı, kartoshkada fitoftora keselligin keltirip shıǵarıwshı zamarrıq basqa ósimlikler (biyday, láblebi, kapusta ) ga salıstırǵanda avirulent esaplanadı. Virulentlik tek patogen túrlerge tán belgi bolıp, sol sebepli patogen túrler arasında ayırmashılıqlı patogen paÍrqlar payda etedi. Mısalı, masaqlaslar shańaraǵı wákilleri paqalinda parazitlik etetuǵın tat zamarıqı Puccinia graminis 6 arnawli Tur, masaqlaslar shańaraǵı wákillerinde un-shıq keselligin keltirip shıǵarıwshı Erysiphe graminis 7 arnawlı tur, ósimliklerde solıw keselligin keltirip shıǵarıwshı Fusarium oxysporum 66 arnawlı tu payda etedi. Paxtada vertisillioz vi Íyt keselligin keltirip shıǵarıwshı v. dahlia zamarıqınıń 2 turi ámeldegi bolıp, olardin’ virulentlik ózgesheligi túrlishe kórinetuǵın boladı hám paxtanin’ túrli sortların túrlishe kesellentiriw ózgesheligine iye. virulentlik biotrof patogenlar ushın turaqlı qasiyet esaplanadı.
Nekrotrof patogenlarda ósimliklerge salıstırǵanda bunday qatań kelisiw baqlanbaydı. Mısalı, ósimlikler F oxysporum zamarıqı menen jasalma usılda kesellentirilgende, tábiy halǵa salıstırǵanda bir neshe ret artıq muǵdardaǵı ósimlikler keselleniwi múmkin. Sonday eken,nekrotroflarda biotroflarga salıstırǵanda virulentlik kemrek kórsetilgen eken.
Fitopatogen mikroorganizmlardin úshinshi ózgesheligi agressivlik dep ataladı. Agressivliktiń mánisi kesellik qO'zg'atuwshi patogenlik ózgesheliginiń muǵdar kórsetkishi bolıp tabıladı. Agressivlik patogenning kem muǵdardaǵı zıyan jetkeretuǵın derekyiga (inokulyum), infeksiya tarqalıw tezligine, inkubatsiya dáwirine, kesellengen ósimlikte payda etgen sporalar sanına, inokulumnin’ qansha aralıqqa tarqalıw tezligine baylanıslı. Solardi esapqa alıp, tat zamarıqın eń agressiv túrler qatarına kirgiziw múmkin. Sebebi bul zamarıqtıń bir uredosporasi qısqa múddetli bir inkubatsiya dáwirinde tez tarqalatuǵın sporalari bar ekenligi sebepli qısqa dawirde kóp ósimlikti zıyan jetkeziwi múmkin. Qarakuye zamarıqları kem agressiv zamarıqlar qatarına kiredi. Sebebi olar bir máwsimde bir ret spora payda etedi, sol sebepli ósimlikti kesellentiriw ózgesheligine iye emes. Tamir shırıw keselligin keltirip shıǵarıwshı F javanicum hám F solani zamarıqı topıraqta ósimlikti kesellentirgen orından basqa jaylarǵa demde tarqalmaydı. Agressiv bolmaǵan turledin’ sporasi hawa járdeminde tarqalmaydı. Zamarıqlaardin agressivlik ózgesheligi kesellikke Beriliwshen’ ósimlik sortlarında jaqtı kórinetuǵın boladı. Yaǵnıy, virulentlik málim sort daǵı ósimlikti kesellantiriwde kórinetuǵın bolsa, agressivlik keselleniw dárejesiniń kórinetuǵın bolıwın kórsetedi.
Zamarıqlardin’ joqarıda aytılǵan barlıq ózgeshelikleriniń kórinetuǵın bolıwında fermentler, toksin, biologiyalıq aktiv elementlar tiykarǵı áhmiyetke iye. Kletkalarara elementleri hám kletka qabıǵın eritiw ózgesheligine iye bolǵan fermentlerge: pektinaza, selluloza hám ksilanazalar kiredi. Olar kletkalar quramına kirgen elementlaming bólekleniwi nátiyjesinde ónim bolǵan uglevodlardi glukozagacha bólekleb, olardi mikroorganizmlar ańsat ózlestiretuǵın dárejege keltiredi. Bunday uglevodladi ózlestirgen zamarıqlar demde rawajlanıp elementlar almasiwi processinde ayriqsha uwlı zatlı elementlar payda etedi. Fitotoksinlar áne sonday elementlarǵa kiredi.
Fitotoksinlar zamarıq larga tiri kletkanı nobid qılıw ushın xızmet etedi. Bunday fitotoksinlami payda etiw nekrotrof mikroorganizmlar yamasa fakultativ parazitlar ushın tan bolıp tabıladı. Olar 2 turge bólinedi. Vivotoksinlar o'simliklarda kesellik belgilerin payda etiwshi elementlar. Patotoksinlar - ósimlik toqımaların bólekleniwi nátiyjesinde kesellik keltirip shıǵaradı. Mısalı, F oxysporum zamarıqı fuzariy kislota payda etedi. Tábiyattda toksinler payda bolıw evolutsiyasi daslep vivotoksinlar payda boliwdan baslanıp, keyin patotoksinlar payda etiw tiykarında rawajlanǵan. Ósimliklerde keselliklerdin’ kelip shıǵıwı tómendegi 3 qasiyetke baylanıslı.Parazit, ósimlik hám sırtqı ortalıq. Bul faktorlar patologikalıqjarayonning kelip shıǵıwında tómendegi basqıshlarda ámelge asadı.
1. Zamarıq ósimlik denesine kirgenshe bolǵan dáwir. Bul dáwirde kesellik qozǵawtıwshı infeksiyanıń baslanǵısh hám ekilemshi dereginen túrli qurallar járdeminde ósimliktiń ziyanlagan bólegine kelip túsedi.
2. lnfeksiya kirip keliwi dáwiri. Bul dáwirde kesellik qozǵawtıwshı ósimlikte ámeldegi bolǵan tábiy jollar, atap aytqanda, kutikula hám epidermis, ústitsa hám kópshiksheler (chechevichkalar), mexanik zálellengen toqımalar arqalı kletkalar ishine kiredi.
3. Patogenning ósimlik toqımaları boylap tarqalıwı. Bul basqıshda kesellik qozǵawtıwshı menen ósimlik kletkaları arasında ayriqsha munasábet bolıp, gidrolitik fermentler hám uwlı zatlı elementlar ta 'sirinde kletkalarda ayriqsha o' zgarislir júz boladı. Evolutsion rawajlanıw processinde mikroorganizmlardin biologiyalıq, fiziologikalıq hám morfologiyalıq ózgeshelikleri ayriqsha túrde ózgeredi. Bul ózgerisler ósimliklerdin’ keselleniw procesi kusheytiwine, hasıldarlıqtıń tómenlewine hám ónim sapasınıń jamanlasıwına sebep boladı.
Ósimliklerge infeksiya juǵıwı, onıń tarqalıwı hám kórinetuǵın bolıwı patologikalıq process dep ataladı. Patologikalıq process tómendegi basqıshlarda ámelge asadı : keselleniw, inkubatsiya dáwiri, keselliktiń baslanıwı, kórinetuǵın bolıwı hám tarqalıwı.
Keselleniw degende, infeksiyanıń kesellikke beriluwshen ósimlik sortlarınıń kletkaları ishine kiriwi, sporasi ósip payda etgen mitseliydin’ ósimlik denesi boylap tarqalıwı hám qorǵaw ózgeshelikiniń jeńimpaz shıǵıwı túsiniledi. Kesellanishni mexanik zıyanlanıwdan parq ete biliw zárúr. Keselleniw procesin qattı qarakuye zamarıgınıń biyday tiqmin kesellantiriwi mısalında kórip shıǵamız. Qarakuye menen kesellengen galle danidrgi sporalar qapshıgı jarılıp, sporalar tuqim maydanına túsedi. Biraq bul keselleniw esaplanbaydı. Topıraqqa túsken tuqim bortiw processinde spora ósip, mitseliy payda etedi. Bulmitseliy ósimlik o'simtrsi ishine kirip, ol menen birge paqal boylap rawajlana baslaydı. Áne sol process keselleniw jaǵdayı dep ataladı. Onıń ushın túrli ekologiyalıq sharayat zárúr. Kópshilik zamarıqlar 100% ızǵarlıqta jaqsı rawajlanbasa, 30 -60% ızǵarlıqta jaqsı rawajlanadı, virus kesellikleri ushın ızǵarlıq muǵdarı rol oynamaydı. Keselliktiń kelip shıǵıwında onı tezlestiriwshi yamasa shegaralaytuǵın faktorlar da zárúrli rol oynaydı. Mısalı, ayırım ósimlikler kletkası biologiyalıq aktiv elementlar, ya g'niy fitoaleksinlar islep shıǵaradı. Sonıń menen birge, ósimliktin’ sortı, jası da keselleniw dárejesine tásir kórsetedi.
Jaqtılıq zamarıqlardıń tarqalıwina tásir kórsetpese-de, bakteriyalarǵa unamsız tásir kórsetedi.
Kislorod bar ekenligi barlıq mikroorganizmlar ushın zárúr esaplanadı. Kislorod muǵdarı jetkilikli bolǵan sharayatta olar tez rawajlanadı. Kópshilik patogen mikroorganizmlar ósimlikler denesine tábiy jollar (ústitsalar, kópshiksheler) arqalı kiredi. Jalǵan un-shıq zamarıqı, kapusta bakteriozi tiykarınan ústitsalar arqalı kiredi. Fakultativ parazitlar mexanik ziyanlangan jaylar arqalı kiredi.
Inkubasiya dáwiri: kóplegen ósimliklerde olar kesellengennen keyin málim dáwirden keyin kesellik belgileri kórinetuǵın boladı. Belgiler kórinetuǵın bolıwı -inkubatsiya dáwiri dep, kesellik qozǵawtıwshı ósimlik denesine kirgennen baslap, dáslepki belgiler payda etgen dáwirige shekem ótken múddetke aytıladı. Inkubatsiya dáwiri háptelab, oylab, geyde odan uzaq múddet dawam etiwi múmkin. Inkubatsiya dáwirdiń uzınqisqaligi patogennin’ agressivlik dárejesine, ósimliktiń kesellikke shıdamlılıǵına baylanıslı.
Sonday etip, tábiyaatda keń tarqalǵan mikroorganizmlar tur quramına hám kelip shıǵıwına kóre, prokariotlar hám eukariotlarga bólinedi. Házirgi zaman sistematiklari oyinda sawlelendiriwine tiykarınan, jer júzinde ámeldegi bolǵan tiri organizmler tómendegishe klassifikasiyalanadi.
Pamidor egini kesellikleri.
Aq shiriw yaki sklerotiniya. Semptomlar - bo'yli paqal, japıraqlardaǵı aq daqlar hám paqalinin' shırıwı. Pomidorlar múddetinen aldın qızıl renge aylanadı, biraq ishkerinde kem rawajlanǵan hám jasıl bolıp qaladı.

Fusarium. Patogen topıraqta jasaydı hám sol sebepli kesellik belgileri birinshi náwbette paqaldıń tómengi bóleginde payda bóla baslaydı. Ósimlik sola baslaydı, japıraqlarda suwlı jaylar kórinedi, aq yamasa qızg'ish qatlam - pilis túbir moynı aymaǵında yamasa sayalı orınlarda payda boladı.

Fitoptora kesseligi
Belgileri:Ziyanlangan japıraqlardıń bandi tómenge qaray qiysayadi. Paqal hám japıraqlar daǵı ziyanlangan jaylar jasıl, ızǵarlıq menen to'yingan uǵımsız forma daǵı iri daqlar kórinisine iye boladı. Usı daqlardıń ólshemi artıp baradı.Qon'ir ren' kóriniske kiredi hám qaǵaz tarizli bolıp qaladı. Miyweler degi ziyanlangan jaylar bolsa qattı uǵımsız forma daǵı úlken qonir-jasıl daqlar kórinisinde ańlatpalanadı. Miywedegi bunday ziyanlangan orınnıń maydanı turpayı, may tarizli kóriniste boladı.
Gúres ilajları :Usı kesellikke qarsı fungitsidlar búrkiw hám keselliktiń kúsheyiwin boljaw sistemasın jolǵa qoyıw zárúr. Pomidorni kartoshkadan keyin yamasa kartoshka menen qasında jetistiriw usınıs etilmeydi, sebebi kartoshka o'simligi kóbinese usı kesellik kózg'atuwshisinin' dáregi esaplanadı.

Kladosporioz keselligi

Belgileri:sarg'ayadi hám to'gilib ketedi. Keselliktiń birinshi belgileri ǵarrı japıraqlardıń sırtqı maydanında ziyanlangan jerler kórinisinde payda boladı. Olardıń reńi ash jasıldan sarg'ishga ózgeredi. Bir waqtıniń ózinde janipraginin' astqi maydanında zamarıqtıń -jasıl konidiyalari kompleksi payda boladı. Kesellik rawajlanǵan tárepke japıraqlar sarg'ayadi hám to'gilib ketedi. Keselliktiń birinshi belgileri ǵarrı japıraqlardıń sırtqı maydanında ziyanlangan jaylar kórinisinde payda boladı. Olardıń reńi ash jasıldan sarg'ishgacha ózgeredi.
Gúres ilajları :Fungitsidledi waqıtında búrkiw, sonıń menen birge hawanıń aylanıwın támiyinlew hám ıssıxanani qizdırıw jolı menen hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵın 85% ten tómenletiw keselliktiń ziyanin kemeytiriwshi nátiyjeli ilaj bolıwı múmkin. Múmkinshilikke qaray shıdamlı túrlerden paydalanıw usınıs etiledi. Biraq bul kóbinese usı zamarıqtıń túrme-túr fiziologikalıq turleriı sebepli qıyınshılıq tuwdıradı. Shidamli túrlerden paydalanıw usı kesellikke qarsı gúrestiń eń nátiyjeli usılı esaplanadı.

Sarı daqli japıraqlardıń solıw keselligi

Keselliktiń rawajlanıw sharayatları :Kesellikti qozǵawtıwshı virus zálellengen pomidor o'simligi yamasa itjuzumguldoslar shańaraǵına tiyisli otlaqlardan batat aqqanoti lichinkasiga ótedi. Persistent usılda (yaǵnıy tasıwshınıń organizminde uzaq waqıt saqlanǵan túrde) pomidor o'simligine aqqanottin' jetik zatları tárepinen alıp ótiledi. Virus mexanik jol menen juqpaydi. Usı keselliktiń kúshli kúsheyiwi kóbinese aqqanat populyatsiyalari sanınıń artıp ketiwi menen baylanizlıq boladı.

Gúres ilajları :Shidamli túrlerden paydalanıw, sonıń menen birge pomidor egislikleri qasındaǵı itjuzumguldos otlaqlardı joytıw keselliktiń zálelin talay kemeytiwge múmkinshilik beredi. Ósimliklerge mineral maylar menen sistemalı qayta islew keselliktiń tarqalıw dárejesin kemeytiwi múmkin. Sebebi bunda virustıń aqqanatga ótiwi hám ol arqalı juǵıwı kemeyedi.

Geshirdin’ Silekey qabat daǵı bakterioz
Ízǵar iyis tómendegi kórinisler menen xarakterlenedi:jagimsiz iyis payda boladı, birpara jaǵdaylarda onıń maydanında qara daqlar payda boladı.

Geshir ishi jumsaq boladı hám agip ketken massaǵa aylanadı. Kesellik demde basqa túbir eginlerine juqadi hám saw geshirden demde evakuatsiya qılıwdı talap etedi.

Kartoshka raki
Bul zammarrıq keselligi eń qáwipli esaplanadı, sebebi zálellengen túbir miywelerin qabilqılıw adamlarda birpara keselliklerdiń rawajlanıwına sebep bolıwı múmkin.Rak tek kartoshka túbir miywelerinde o'simteler formasında payda boladı. Olar tiykarınan kartoshkanıń kózlerinde payda boladı hám aste-aqirin pútkil maydanına tarqaladı. Kemnen kem jaǵdaylarda siz ósimliktiń japıraqları hám denelerinde kesellik belgilerin kóriwińiz múmkin.

Rak zammarrıqınıń sporalari topıraqta jasırınıp, turmısqa jaramlı bolıp tabıladı. Eger bir máwsimde kartoshkada rak belgileri bolsa, endigiden bul jerge tek kesellikke shıdamlı túrlerdi egiw múmkin, mısalı, " Belorusskiy", " Stolovy 19", " Falenskiy", " Lvovskiy oq" hám basqalar. Bunday shıdamlı túrlerdi 3-5 jıl ishinde ósiriwde topıraqtı bul kesellik zammarrıqınan pútkilley tazalaw múmkin boladı.