O’zbekistan Awil xojaligi Ministrligi

Viruslar ha`m viroidlar mayda (submikroskopiyalıq) kletkalıq du`ziliske iye emes, jasalma azıqlıqlarda o`spey, xozyaynnin` tiri kletkalarında ko`beyetug`ın organizm.
Viruslar 1892–jılı D.İ.İvanovskiy ta`repinen temeki mozaykasın u`yreniw protsessinde ashılıp, ha`zirgi waqıtta 600 jaqın fitopatogen viruslar anıqlag`an. Denesi mayda tayaqsha, jipshe, sfera, batsilla ta`rizli. Ha`r bir virionlar bir qıylı belok malekulaların du`zilgen bolıp, tiykarg`ı bo`legin nuklein orap turadı (DNK yamasa RNK).
Organizmdegi kletkalardın` du`zilisi boyınsha viruslar bir–birinen to`mendegi belgileri menen ajıratıladı:
1. Ha`r bir virus bir qıylı ko`rinistegi nuklein kislotag`a iye (o`simlikte ko`pshilik viruslar RNK den ibarat).
2. Viruslar beloklardı sintezlewde jeke apparatlarg`a iye emes (viruslar beloklar ribosomalarda xozyayn kletkalarda sintizlenedi).
3. Viruslar o`zindegi energiya tarqatıw qa`siyetin jog`altqan bolıp, bular biosintez protsessii ushın pu`tkil energiyanı xozyayn kletkasınan aladı.ilein kislotaları ha`m viruslı beloktan jan`a viruslar organları payda boladı.
O`simliklerdin` mexanikalıq jaraqatlang`an orınlarınan viruslardın` o`tip rawajlanıwdı baslawı to`mendegi jollar menen a`melge asadı. Viruslar jaraqatlang`an kletkag`a o`tip nukleyin kislotasına ajıraladı, olar qayta ka`lpine kelip aralıq zatlardın` sintizleniwi ju`z beredi. Tasıwshı virus bo`lekshelerdin` payda bolıwı ha`m olardın` plazmodemada tarqalıwı, beloklı qabıqtın` sintizleniwi na`tiyjesinde tazadan viruslı bo`leksheler payda boladı.
O`simlikte payda bolg`an viruslı kesellikler sırtqı belgilerine baylanıslı eki topar bo`linedi. 1) mozaika; 2) jeltuxa (sarg`ayıw).
Mozaika tu`rinde zıyanlang`an o`simliktin` japıraqlarının` ren`i, paqalı, gu`li ha`m miywelerinde ren`ler ha`r qıylı jaylasadı. Mozaikada o`simliktin` saw organındag`ı ren` menen aq sarg`ısh, ashıq jasıl yaki basqa ren`ler menen aralas jaylasadı. Mısalı, qıyardın` mozaika keselinde zıyanlang`an o`simlik japıraqlı zıyanlanbag`ang`a salıstırg`anda mayda bolıp, onda toq jasıl, ashıq jasıl ha`m sarı jasıl bo`limler anıq ajıralıp turadı.
Jeltuxa (sarı) tu`rinde o`simliktin` pu`tin yaki ayırım shaqalarının` pu`tin sarı ren`ge o`zgeriwi baqlanadı, bunda zıyanlang`an organlarının` floemasında o`zgeriw baqlanbay, tek o`siw protsessinin` buzılg`anlıg`ı baqlanadı. Keselliktin` sarg`ayıw tu`rine shabdal ha`m arshanın` sarg`ayıwın aytıwg`a boladı. Ko`pshilik viruslar vegatativ organlarda, qalg`anları tuxımlarda qıslaydı. U`sh qıylı jol menen sabıw, gu`lli parazitler, ja`nlikler ja`rdeminde basqa o`simliklerge tarqaladı.