O’zbekistan Awil xojaligi Ministrligi

Keselliklerdi shaqırıwshılardın` tu`rleri, bioekologiyalıq rawajlanıwı. Keselliklerdin` belgileri, olardın` rawajlanıw jag`dayları.
Zamarrıqlar denesi jipshe ta`rizli, vegetativ ha`m haqıyqıy yadrog`a iye organizm toparı esaplanadı. Kletkaları xlorofilsiz tirishilik ushın organikalıq zatlardı talap etedi, yag`nıy geterotroflar. Olar sporalar ja`rdeminde ko`beyedi. Zamarrıqtın` vegetativ denesi jin`ishke shaqalang`an giflar sistemasınan turıp, gribnitsa yamasa mitseliya delinedi. Buwınlarg`a bo`linbegen giflar ku`shli shaqalang`an bir kletkalı mitseliyadan turadı ha`m onı kletkasız dep ataladı. Buwınlarg`a bo`lingen giflar ko`p kletkalardı payda etedi ha`m buwınlı dep ataladı. Az sandag`ı a`piwayı zamarrıqlardı vegetativ dene jalan`ash tu`yirtpekli tsitoplazma bolıp plazmodiya delinedi.
Vegetativ denesi plazmodiya, yamasa buwıng`a bo`linbegen mitseliyalı zamarrıqlar to`men, buwınlı ko`p kletkalı mitseliyalı zamarrıqlar joqarı da`rejeli dep ataladı. Zamarrıqlardın` kletkaları zoospora ha`m ayrım to`men da`rejelerdin` vegetativ denesinen basqalarında, qattı qabıq penen qaplang`an, olar bir, eki ha`m u`sh qatlamlı bolıwı mu`mkin. Ximiyalıq quramı boyınsha kletka qabıg`ı tiykarınan uglevodorodlardan, xitin ha`m maylı zatlar tipindegi azotlı birikpelerden turadı.
Kletkalardın` ishki quramı plazmatikalıq membrana yamasa plazmolemma menen tolg`an bolıp, kletkanın` tirishilik protsessinde baslı xızmetti atqaradı. Plazmolemma yarım o`tkizgishli qa`siyetke iye bolıp, usıg`an baylanıslı membrana sırtqı ortalıqtan zatalardın` kletkag`a o`tiwin ha`m kletkadan sırtqı ortalıqqa shıgıw protsesslerin retlestiredi, kletka ishinde tsitoplazma bolıp, onda mitoxondriya, ribosoma, yadro, vakuollar ha`m ha`r qıylı qosımshalar bar.
Tirishilik etiwi, ko`beyiwi yamasa rawajlanıw jag`daylarının` ayırmashılıg`ına baylanıslı ko`pshilik zamarrıqlardın` mitseliyalarında anıq bir xızmet atqaratug`ın arnawlı organlar payda boladı. Mısalı; parazitlik etiwshi zamarrıqlarg`a ta`n gaustoriyalar–giflerdin` qaptal o`simsheleri bolıp, jaraqatlang`an o`simlik kletkasının` ishine o`tedi ha`m tkanlardan azıqlıq zatlardın` eritpesin sorıydı.
Mitseliya ushın giflarının` radial tarqalıwı xarakterli, mısalı, ko`p jıllıq o`simliklerde solıw keselligin payda etedi. Zamarrıqlardın` ha`r jılı gribnitsaları radius boyınsha tarqaladı, sonlıqtan ag`ashlardın` o`siwi boylap baradı.
Giflarg`a enine emes uzınına o`siw xarakterli. Ko`pshilik jag`daylarda giflar diametri turaqlı bolıp 1–10 mkm, siyrek 20 mkm ha`m onnan u`lken boladı. Giflar uzınına bir neshe on sm jetedi.
Mitseliyalar o`simligi–xozyaynge qatnası boyınsha sırtqı, yaki hawalı (ekzogenli) ha`m substrat ishinde tarqalg`an, yaki substratlı (endogenli) boladı.
Sırtqı ha`m ishki kletkalı aralıq mitseliylar ko`binese ayrıqsha organlardı–gaustoriyalardı payda etip, yag`nıy o`simlik–xozyayn kletkasına o`tedi ha`m onnan azıqlıq zatlardı aladı. Gaustoriyalar ha`r qıylı formag`a iye, ayrım sistematikalıq toparlar ushın turaqlı bolıp, gaustoriya du`zilisi diagnostikalıq belgiler esaplanadı.
Gaustoriyanın` rawajlanıwı shıq (unlı tozan`) zamarrıqlarında (askomitsetlar klası) to`mendegishe o`tedi. Zamarrıq o`simlik betine epidermisqa tıg`ız jabısadı, jalpaq bo`lekshe–apressoriya payda etip, onın` ja`rdeminde epidermal kletkag`a jabısadı. Fermentler ta`sirinde kletka isinedi ha`m jumsaradı. O`simlik kletkasına jabısqan apressoriya ta`repinde jin`ishke gif payda bolıp, ol jumsarg`an kletka qabıg`ınan o`tedi ha`m kletka ishinde gif isinedi yamasa quramalı jalpaq du`ziliske iye bolg`an gaustoriyalardı payda etedi.
İntensiv shaqalanıwshı giflar o`siw da`wirinde bir–biri menen tiyisip ko`binese anastamozalardı payda etdi. Olar bir–birine baylanısqan o`simsheler. Anastamozalar arqalı kletkadag`ı zat almasıwlar, sonday–aq yadrolar almasadı.
Ayrım zamarrıqlarda substrat penen tiyisken ornında bu`rtiksheler payda boladı. Olar qısqa shaqalang`an giflar rizoidlar delinedi. Rizoidlar xızmeti tamırg`a jaqın bolıp, olar ja`rdeminde zamarrıq substratqa jabısadı.
Zamarrıqlar ortalıq sharayatına sa`ykes vegetativ denesinin` tu`rin o`zgertiwge uqıplı esaplanadı. Ayrım usınday tu`r o`zgerisler mitseliyanın` ayrıqsha tınıshlıq basqıshın o`tiwinde ushırasadı, yag`nıy zamarrıq uzaq waqıt jasaydı. Bug`an sklerotsiyalar, stromalar, mitseliyalı tkanlar, rizomorfalar kiredi.
Sklerotsiyalar–ha`r qıylı formadag`ı ha`m u`lkenliktegi tıg`ız qattı dene. Olar zapas azıq zatlarg`a bay bolıp, giflerdin` tıg`ız aralasıp tamırlasıwınan payda boladı ha`m zamarrıqtın` tarqalıwına ja`ne qolaysız jag`daylardan saqlanıwı ushın xızmet etedi. Slerotsiyalar tiykarınan sumkalılarda, ayırım bazidiyalılarda ha`m jetilispegen zamarrıqlarda ushırasadı.
Stroma–zamarrıq gifinin` tıg`ız ornalasqan jeri, ol jerge spora ornalasqan bolıp, olar jumsaq yamasa ag`ash ta`rizli, ha`r qıylı forma ha`m ren`de bolıwı mu`mkin.
Ko`pshilik zamarrıqlar ıg`allıq joqarı bolg`an substratta ha`m qorshag`an ortalıqta jaqsı rawajlanadı. Qolaylı temperatura +20–25⁰S. Ulıwma olardın` o`siwi +2 ⁰S dan 40 ⁰S shekem o`zgeredi.
Zamarrıqlar aerob (kislorodlı sharayat) organizmleri esaplanadı. Zamarrıqlardın` optimal temperaturada rawajlanıwında azıqlıq ortalıqtın` pH 4–6 bolıwı qolaylı esap–lanadı. Olardın` ortalıq rekatsiyasına talabı substrattan, temperaturadan, aeratsiyadan baylanıslı o`zgeriwi mu`mkin. Olardın` ko`pshiligi jaqtılıqtı talap etpeydi.
Zamarrıqlar eki tipte ko`beyedi: vegetativ ha`m reproduktiv. Reproduktiv ko`beyiw jınıssız ha`m jınıslı jol menen boladı.
Vegetativ ko`beyiwde zamarrıq mitseliyları bo`leklerge bo`linedi. Mitseliyanın` bo`legi o`sip, ayrım individlerge aylanadı. Qorshag`an ortalıqtın` qolaysız sharayatında zamarrıq mitseliyası basqa formalarda vegetativ ko`beyedi: xlamidosporalar, oidiyalar, sklerotsiyalar, rizomorfalar.
Jınıssız ko`beyiw ekzogen (sırtqı) konidiya ha`m konidiya denesi kiredi. Konidiya denesindegi kletka domalaqlanıp, ha`lsiz monshaqqa uqsas shınjır payda etedi. Bunnan basqada endogen (ishki) sporalar ja`rdeminde de jınıssız ko`beyiw boladı. Endogen sporalarg`a zoosporongiy ha`m sporongiy kiredi. Sporangiya shar ta`rizli boslıq bolıp, onın` ishinde ha`reketsiz sporalar toplamı boladı. Bul sporalar jetilgende olar sırtqa shıg`ıp tarqaladı. Zoosporangiy kolba ta`rizli boslıq bolıp onın` ishinde ha`reketli sporalar (bir yaki eki qamshılı zoosporalar) toplang`an boladı, qolaylı sharayatta bul zoosporongiylar sırtqa shıg`ıp tarqaladı ha`m o`simliklerdi jaraqatlaydı.
Jınıslı ko`beyiwde eki kletka qosılıw na`tiyjesinde sporalar payda bolıp, bul to`mendegishe bo`linedi.
1) Planogamiya–eki tu`rli gameta qosılıw na`tiyjesinde ha`reketleniwshi qamshılı planozigota eki tsista payda boladı. Xitridiomitsetlar klasına kiriwshi zamarrıqlarda ko`beyiw usı jol menen o`tedi.
2) Oogamiya–eki kletka: atalıq–anteridiy ha`m analıq–ooganiy qosıladı. Bunda oosporalar payda boladı ha`m bul protsess oogamiya delinedi. Oosporalar topıraqta ha`m o`simlik qaldıqlarında saqlanadı.
3) Zigogamiya–bunda morfologiyalıq bir qıylı bolg`an mitseliylardın` qosılıwı na`tiyjesinde zigosporalar payda boladı.
4) Askomitsetlardın` ko`beyiwi–eki kletka, yag`nıy atalıq–anteridiy ha`m analıq–arxikarplardın` qosılıwınan ibarat. Bul protsess aqırında sporalı qaltashalar (askosporalar) payda boladı.
5) Bazidiomitsetlardın` ko`beyiwi–eki qıylı mitseliy, yag`nıy birlemshi ha`m gaploidlardın` qosılıwı na`tiyjesinde diploid mitseliy payda boladı. Diploid mitseliydan eki yadrolı o`simshe (bazidiya) payda boladı. Bul yadrolar bo`linip 4 yadro payda boladı. Bazidiyalar u`stinde 4 bir qıylı o`simshe payda bolıp, bo`lingen yadrolardın` ha`r biri usı o`simshelerge o`tedi ha`m bazidiosporalar payda etedi.
Ha`zirgi waqıtta zamarrıqlardın` 100000 zıyat tu`ri belgili, olar parazit ha`m saprofit o`mir keshirip, ko`plegen keselliklerge sebepshisi.
Olar tiykarınan morfologiyalıq, biologiyalıq, tsitologiyalıq ha`m usıg`an uqsas qa`siyetlerge tiykarlanıp sistematikag`a bo`linedi.
Zamarrıqlar sistematikası o`z aldına toparlar (klass, ta`rtip, semeystvo, otryad h.t.b.) ortasında quralg`an evolyutsion, ta`biyg`ıy baylanıslar tiykarında du`zilgen. Olardın` ayrım bir tu`rleri o`simlik qa`siyetlerine uqsas bolg`anı ushın (o`siwi, ko`beyiwi) ha`mde haywanlardın` qa`siyeti (glikogen zatınan ha`m xitinnan turatug`ınlıg`ı) bar bolg`anlıg`ı ushın jan`a toparg`a ajıratılg`an.
Ha`zirgi da`wir sistematikası boyınsha zamarrıqlar 2 topar ha`m 6 klassqa bo`linedi.
Vegatativ denesinin` du`zilisine qarap: joqarı ha`m to`men zamarrıqlarg`a bo`linedi. To`men zamarrıqlardın` vegatativ denesi qabıqsız tsitoplazmalı ameboid yaki jip ta`rizli bir kletkalı mitseliydan quralg`an. Joqarı zamarrıqlarda bolsa ko`p kletkalı mitseliydan ibarat.
To`men zamarrıqlar 3 evolyutsion topar: Uniciliata –bir qılshıqlı zoospora payda etiwshi organizmler; Biciliata –eki qılshıqlı zoospora payda etiwshi organizmler; Aciliata –qılshıqsız ha`m ha`reketsiz sporalar payda etiwshi organizmler.
To`men zamarrıqlarg`a: Xitridiomitsetlar (Shytidiomyces), Oomitsetlar (Oomycetes), ha`m Zigomitsetlar (Zigomycetes) klassları kiredi.
Joqarı zamarrıqlarg`a bolsa Askomitsetlar (Ascomycetes), Bizidiomitsetlar (Basidiomycetes) ha`m Deutromitsetlar (Deutromycetes) klasslarına kiredi.