X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

TO‘LA OCHLIK
To'la ochlikda organizm tashqaridan hech qanday modda 
olmaydi va shunga ko'ra o'zining hayotiy jarayonlarini amalga 
oshirish uchun o'z tanasi va a’zolarining oqsillari, yog'lari, karbon-
157

---

suvlari, mineral tuzlari hamda vitaminlaridan foydalanishga 
majbur bo‘ladi. 0 ‘z-o‘zidan ayonki, to ‘la ochlikdagi modda va 
energiya almashinuvining tabiati, hayot kechirishi va qancha umr 
ko‘rishi har bir organizmning o‘ziga xos xususiyatlariga, zaxira 
moddalarining miqdoriga, uning yashash sharoitiga, faol hara- 
katlar uchun energiya sarflashiga va shu kabilarga bog'liq. Bu haqda 
V V. Pashutin (1879), M. Afanasev (1883), P. N. Albitskiy 
(1902), Rubner (1902), Benedikt (1915), A. M. Danilevskiy 
( 1938),.B. 1. Kadikov (1952), N. D. Buxman (1904) kabi olimlar 
bundan ko‘p yillar muqaddam batafsil tadqiqotlar olib borganlar.
Organizmning o'ziga xos xususiyatlari deganda, awalo uning 
o‘zidagi moddalarning tarkibiy miqdori va sifati,hamda ularning 
nisbati tushuniladi. Uning yog* to'plamlari (semiz yoki oriqligi) 
hamda ularning xususiyatlari, oqsillar va vitaminlar, ayniqsa 
tiamin, piridoksin, kobalamin, xolin kabilarning zaxirasi ochlik- 
ning kechishi va hayotning davom etish muddatida katta ahamiyatga 
ega. Moddalar almashinuvining jadalligi (sur’ati) ham muhim 
rolni o‘ynaydi. Chunonchi, asosiy almashinuvning nisbatan yuqori 
sur’atda borishi hayotning davom etishiga katta ta’sir ko'rsatadi. 
Albatta, m oddalar almashinuvining su r’ati jinsga, yoshga, 
endokrin bezlar va nerv sistemalarining holatiga bog'liq. Odatda, 
ayollarda asosiy almashinuv erkaklarga nisbatan bir muncha past, 
shunga ko'ra ochlikda erkaklar ayollardan oldinroq va tezroq nobud 
bo'ladilar.
Bolalar, ularda modda almashinuvi nihoyatda tez sur’atda borishi, 
tinimsiz o'sish jarayoni uchun zarur moddalarga ko'proq muhtoj 
bo'lganliklari, tashqi muhitga moslanish qobiliyatlari yaxshi 
takomillashmaganligi sababli ochlikni og'ir kechiradilar.
Ochlikning kechishi va umr ko'rish muddati ko'p tomondan 
ta.--hqi muhitga, uning haroratiga (past harorat va umuman sovuq 
salbiy ta’sir etadi), namlik hamda havo harakati (shamol) ning 
tezligiga, shuningdek radiatsiyaning kuchiga (bulaming ham salbiy 
ta’siri bor) bog'liq. Buning negizida tana haroratini saqlash uchun 
energetik almashinuvning o'zgarishini (issiqlik-hosil qilish va 
atrofga berishni) idora etishning buzilishi va shu kabilar yotadi.
Ovqatlanish to'xtashi va organizm o'z moddalari hisobiga
158

---

yashay boshlashi bilanoq almashinuv jarayonlarining chuqur 
qayta qurilishi yuz beradi. Bu zaxira moddalaridan yaxshi 
foydalanishga, ahamiyati kam boMgan organ va to'qimalar tala- 
bini cheklashga hamda ulardan moddalarni hayot uchun eng 
zarur boMgan organlarga yetkazib berishga qaratilgan boMadi. Ana 
shunga ko'ra ochlikda yurak-nerv sistemasi o'z vaznini deyarli 
yo'qotmaydi (4% gacha). Ayni vaqtda, oshqozon osti bezi, o'pka, 
ichak, teri va ayniqsa ko'proq buyraklar, qon, muskullar, jigar 
va taloq o'z vaznini taxminan 10—20% yo'qotadi. Bular.ko'proq 
glikogen, oqsillar, muskullar va jigar tomonidan, ayniqsa yog'- 
larning (teri osti va buyrak atrofidagi yog' kletchatkasidan) 
safarbar etilishi hisobiga boMadi.
To'la ochlikda, albatta suv iste’mol qilib turilganda, inson o'rta 
hisobda eng ko'pi bilan 65—70 kun yashay oladi. Bu yuqorida 
qayd qilinganidek, ko'p omillar va shart-sharoitlarga bog'liq.
ToMa ochlikda (ko'rinishlari bo'yicha) to'rt klinik davr tafovut 
etiladi:
1. Befarq davr. Bunda xatti-harakatlar va xulq-atvorda qan­
daydir sezilarli og'ishlar kuzatilmaydi.
2. Qo'zg'alish davri. Bu davr ichida harakat faolligi oshishi 
va ovqat topishga intilish va tashqi muhit ta’sirlariga reaksiyalaming 
kuchayishi kuzatiladi.
3. Ezilish (siqilish) davri (eng uzoq davom qiladigan), u 
kuchayib boruvchi quvvatsizlik — adinamiya va harakatsiz tinch 
holatga intilish bilan farq qiladi.
4. Hayotiy funksiyalarning to'la (mutlaq) pasayish va o'limga 
olib keluvchi falajliklaming yuzaga kelish davri.
Ochlikni bunday davrlarga bo'lish, asosan, tajriba hayvonla­
rida (masalan, itlar, mushuklarda) o'tkazilgan to'la ochlikda 
kuzatilgan maMumotlarga asoslangan. Odamlarda ochlikni davrlarga 
ajratishda moddalar va energiya almashinuvining o'ziga xos o'zga- 
rishlariga asoslanish lozimga o'xshaydi. Shunga ko'ra quyidagi uch 
davr tafovut qilinadi:
1. 
Asosiy alm ashinuv vaqtincha energiya sarflanishi va 
kundalik vazn yo'qotilishining kuchayish davri. Bu davr odatda
4—5 kun davom etadi.
159

---

2. Asosiy almashinuv va kundalik energiya sarflanishining uz­
luksiz asta-sekin kamayib borish davri. Bu davr eng uzoq davom 
etadi.
3. Z axira o q sillarin in g p a rc h ala n ish in in g to 'x to v siz
kuchayishi, ayniqsa plastik, shuningdek hayotiy muhim a ’zolar 
oqsillarining hisobsiz behuda sarflanish davri («terminal davr»).
Birinchi davr boshlangach, zaxiradagi karbonsuvlar (asosan 
jigar glikogeni) mumkin qadar ko'proq sarflanadi. Ammo 
ularning miqdori organizmda nihqyatda cheklanganligi tufayli yog' 
zaxiralaridan foydalanish (ikkinchi davr) boshlanadi.Buni asosiy 
almashinuv, nafas koeffitsiyenti va modda almashinuvining qator 
ko'rsatkichlarini (masalan, siydikdagi azotni, qonda keton 
tanachalarini va hokazo) aniqlash natijalari yaqqol tasdiqlaydi.
Yog' zaxiralari deyarli butunlay tugagach uchinchi davr, ya’ni 
quvvatlanish maqsadida faqat oqsillardan foydalanish yuz beradi 
va shu sababli ham siydik bilan ko'plab azot tutuvchi oraliq hamda 
so'nggi moddalar ajratib chiqariladi. Bu hayotiy muhim a ’zolar 
strukturasi oqsillarining parchalanishiga bog'liq. Shu sababli ham 
uchinchi davrda funksiyalar koordinatsiyasi, ya’ni o'zaro mos- 
lashgan faoliyatning oliy nerv sistemasi tomonidan idora etilishi 
buziladi, bu esa organizmning halokatini tezlashtiradi. To'la 
ochlikda moddalar almashinuvini ta ’minlovchi fermentlar faol­
ligining o'zgarishi muhim va bu ochlikning davriga qarab turlicha 
bo'ladi. Chunonchi, ochlik boshlanishida glikolitik hamda lipolitik, 
so'nggi davrlarida esa qayta aminlanuvchi fermentlar faolligi or­
tadi. Ochlikning oxirida lizosomal gidrolazalar faolligi oshadiki, 
bu ushbu hujayra organellalarining lipoproteinli membranasi 
yaxlitligining buzilganligidan dalolat beradi.
Ochlikda oqsillar sintezini nazorat etuvchi genetik apparatning 
ham buzilishidan qator fermentlar birlamchi strukturasining 
o'zgarishi guvohlik beradi. Umuman, ochlikda oqsillar sintezining 
o'ziga xos bo'lishini qisman RNK transport shakli (t-RNK) ning 
o'zgarishlari bilan tushuntirish mumkin. To'la ochlikdan o'lgan 
odamlarning turli to'qima va a’zolaridagi patomorfologik buzilish- 
lar asosan atrofik (ayniqsa parenximatoz a’zolarda) o'zgarishlar- 
dan iborat bo'ladi.
160

---

Shuni ham qayd qilib o‘tish kerakki, ochlikda hatto uning 
so'nggi davri boshlanayotganda odamni to'g'ri qvqatlantirilsa va 
parvarish qilinsa, organizm qator a ’zolarining funksiyalarini 
to'la-to'kis tiklay oladi, natijada unda qayta tiklab bo'lmaydigan 
o'zgarishlar yuzaga kelmaydi. Suvdan ham mahrum qilingan to'la 
ochlik, xuddi suv ichiladigan to'la ochlik kabi bo'ladi, ammo 
nihoyatda og'ir kechadi, davrlari ham, ochlikdan aziyat chekkan 
odamning umri ham juda qisqa bo'ladi.