Вапаев Рустамнинг

Мухаммад Ал-Хоразмий номидаги
Тошкент Ахборот Технологиялари Университети
Урганч филиали 971-18 гурух талабаси
Вапаев Рустамнинг
Педагогика.Психология
фанидан мустакил иши

27.01.2022 йил.

1. 
   Билимлар – таълим мазмунининг асосий таркибий кисми.
   

Таълим мазмуни тушунчаси. Таълим жараёнида таълимнинг мазмуни амалга ошади ва у ривожланишнинг асосий воситаси ва омилларидан бири вазифасини бажаради. Технологияга таъсир қилмайдиган таълимнинг махсус "бўлими" ни ифодалайди.
Анъанавий педагогика мактабнинг асосан тарбиявий вазифаларини амалга оширишга қаратилган. Таълим мазмуни тизимлаштирилган билим, кўникма, муносабат ва еътиқодлар мажмуи, шунингдек, ўқув ишлари натижасида еришилган билим ваколатлари ва амалий машғулотларнинг маълум даражада ривожланганлиги сифатида белгиланади. Бу-таълим мазмун-моҳиятини аниқлашга қаратилган билимга йўналтирилган ёндашув деб аталади.
Бу ёндашув билан инсониятнинг изланиш ва тарихий тажриба жараёнида тўпланган маънавий бойлигининг натижалари сифатида билишга еътибор қаратилади. Таълимнинг билимга йўналтирилган мазмуни шахснинг ижтимоийлашувига, шахснинг жамиятга кириб боришига ёрдам беради. Шу нуқтаи назардан таълим мазмуни-ҳаётни қўллаб-қувватловчи тизимдир.
Бироқ, таълим мазмунига билимга йўналтирилган ёндашув билан, билим мутлақ қадрият бўлиб, инсоннинг ўзини яширади. Бу еса билимларнинг илмий ядросини мафкуралаштириш ва тартибга солиш, уларнинг академиклиги, таълим мазмунини ўртача ўқувчига йўналтириш ва бошқа салбий оқибатларга олиб келади.
Охирги ўн йилликда таълимни инсонпарварлаштириш ғояси асосида таълим мазмун-моҳиятини аниқлашга қаратилган шахсга йўналтирилган ёндашув тобора маъқулланди.
Таълим мазмун-моҳиятига шахсга йўналтирилган ёндашув билан мутлақ қадрият шахсдан бегоналашган билим емас, балки шахснинг ўзидир. Бундай ёндашув шахснинг таълимий, маънавий, маданий ва ҳаётий еҳтиёжларини қондириш мақсадида таълим мазмунини танлаш еркинлигини, ривожланаётган шахсга инсонпарварлик муносабатини, унинг индивидуаллигини шакллантириш ва маданий-маърифий маконда ўз-ўзини англаш имкониятини таъминлайди.
Таълимнинг шахсга йўналтирилган мазмуни инсоннинг табиий хусусиятларини (соғлиғи, фикрлаш қобилияти, ҳис қилиш, ҳаракат қилиш); унинг ижтимоий хусусиятларини (фуқаро, оила аъзоси, ишчи бўлиш) ва маданият предметининг хусусиятларини (еркинлик, инсоният, маънавият, ижодкорлик) ривожлантиришга қаратилган. Шу билан бирга, табиий, ижтимоий ва маданий тамойилларнинг ривожланиши умуминсоний, миллий ва минтақавий қадриятлар доирасида амалга оширилади.

Таълим мазмуни моҳиятига ёндашувларнинг ўзгариши таълим мазмуни тарихий характерга ега еканлигини кўрсатади. Жамият тараққиётининг муайян босқичида таълимнинг мақсад ва вазифалари билан белгиланади. Ҳаёт, ишлаб чиқариш талаблари ва илмий билимларнинг ривожланиш даражаси таъсири остида таълим мазмуни ҳам ўзгариб боради.

Маълумки, таълим ижтимоий ҳодиса сифатида кишиларнинг ўз ҳаётини таъминлаш учун зарур бўлган билимларга прагматик еҳтиёжидан келиб чиққан. Билимларнинг тўпланиши ва чуқурлашуви, жамиятда таълимнинг ўсиши коинот, инсон, санъат ва бошқалар ҳақидаги ғоялар билан боғлиқ билимларнинг маданий функсиясининг пайдо бўлишига олиб келди. Турли маданиятлар ва цивилизацияларнинг тенденцияларини аниқлайдиган бу икки тенденция (прагматик ва маданий).
Уйғониш даврида ва XVIII-ХИХ асрларда инсонпарварлик ғояларининг тасдиқланиши муносабати билан яхлит шахсий ривожланиш тушунчалари пайдо бўлди ва уларни амалга оширишга уринишлар бўлди. Бу бола еркин жисмоний ва руҳий ривожланиши учун имконият берилди бўлган В. Де Фелтре томонидан "қувонч мактаби" томонидан тасдиқланади; Ж. J. Rousseau томонидан бепул таълим назарияси, ким бола ривожлантиришда унинг мукаммал табиатнинг ўз-ўзидан намоён амал қилиш таклиф; И. G. Песталоззи ғоялари фаол ҳаётда уларни жалб томонидан ривожланаётган шахснинг барча муҳим кучлари тўлиқ ривожланиши ҳақида. Бу илғор ғоялар педагогикадаги янги мактаблар Франсия, Швейцария, Ақш, Германия, Австриядаги елита мактаблари каби йўналишларнинг назарий асоси еди. Бу тенденсияларнинг тарафдорлари боланинг таълим ва тарбиясини табиат билан, еркин ривожланиши, табиий, масалан, оила, болалар ва катталар ўртасидаги муносабатлар билан боғлаганлар. Аста-секин педагогикада умумбашарий мазмун ва умумбашарий қийматга ега бўлган ажралмас инсон шахсини ривожлантириш, инсонни ўзига қайтариш ғояси ҳукмрон бўлиб боради. Бугунги кунда у замонавий таълим мазмунини белгилайди.
Таълим мазмунининг асосий таркибий қисмлари. Таълим мазмуни тушунчаси бир қатор таркибий қисмларни ўз ичига олади. Таълим мазмунининг қуйидаги таркибий қисмларини ажратиб кўрсатиш мумкин: шахснинг билиш тажрибаси, амалий фаолият тажрибаси, ижодкорлик тажрибаси ва шахсий муносабатлар тажрибаси.
Шахснинг когнитив тажрибаси. Бу таркибий қисм табиат, жамият, тафаккур, технология, фаолият усуллари ҳақидаги билимлар тизимини ўз ичига олади, унинг ўзлаштирилиши ўқувчилар онгида дунё ҳақидаги илмий тасаввурнинг шаклланишини таъминлайди, уларни билиш ва амалий фаолиятга диалектик ёндашув билан жиҳозлайди. Бу ҳақли равишда асосий ҳисобланади, чунки ҳеч қандай мақсадли ҳаракат билмасдан мумкин емас.
Билим умумий таълим мазмунининг асосий елементи сифатида воқеликни, табиат, жамият ва тафаккурнинг ривожланиш қонуниятларини билиш натижасидир. Улар кишиларнинг ижтимоий-тарихий амалиёт жараёнида тўпланган умумлашган тажрибасини ифода етади. Билим-инсон тажрибаси категорияларида қайта ишланадиган нарса, предмет ва ҳодисаларнинг хусусиятларини акс еттиришдир.
Таълим мазмуни қуйидаги билим турларини ўз ичига олади:
- кундалик воқеликни ҳам, илмий билимларни ҳам акс еттирувчи асосий тушунча ва атамалар;
- ўз ғояларини исботлаш ва ҳимоя қилиш учун зарур бўлган кундалик ҳақиқат ва илм-фан фактлар;
- фаннинг турли объект ва воқелик ҳодисалари ўртасидаги боғланиш ва муносабатларни очиб берувчи асосий қонунлари;
- муайян объектлар мажмуи, улар ўртасидаги муносабатлар ва маълум бир предмет соҳаси ҳодисаларини тушунтириш ва башорат қилиш усуллари ҳақида илмий билимлар тизимини ўз ичига олган назариялар;
- илмий фаолият усуллари, билиш усуллари ва илмий билим олиш тарихи ҳақидаги билимлар;
- баҳоловчи билимлар, жамиятда ўрнатилган ҳаётнинг турли ҳодисаларига муносабат меъёрлари ҳақидаги билимлар.
Бу билим турлари бир-биридан машғулотлардаги вазифалари ҳамда қўлланиладиган технологиялари билан фарқ қилади. Билимнинг асосий вазифаларини қуйидагиларга қисқартириш мумкин: дунё ҳақида умумий тасаввур ҳосил қилиш воситаси, билиш ва амалий фаолият воситаси, яхлит илмий дунёқараш асоси.
Фаолият усулларини амалга ошириш тажрибаси (амалий тажриба). Фаолиятни амалга ошириш йўллари ҳақидаги билимлар аллақачон умумий таълим мазмунининг биринчи таркибий қисмида ва шахснинг асосий маданиятида мавжуд. Аммо ёлғиз билим етишмайди. Уларни қўллаш тажрибасини, яъни инсоният томонидан ишлаб чиқилган кўникма ва малакаларни ўрганиш лозим.
Ташқи (амалий) ва ички (интелектуал) кўникма ва малакалар барча ўқув предметлари учун умумий бўлиши мумкин (режа тузиш, асосийни таъкидлаш, солиштириш, хулоса чиқариш ва бошқалар.) ва аниқ, фақат ўқув предметлари доирасида шаклланган ва намоён бўлган (физик ёки математик масалаларни ечиш, кимёда тажрибалар белгилаш ва бошқалар.).

Умумий илмий кўникмалар умумий ақлий кўникмалар билан чамбарчас боғлиқ: нота олиш, изоҳли ўқиш, дарслик, луғатлар, маълумотномалар ва бошқалар билан ишлаш.

Шундай қилиб, таълим мазмунининг амалий таркибий қисми аниқ фаолият турларининг асоси бўлган ва ёшларнинг маданиятни сақлаб қолиш қобилиятини таъминлайдиган умумий ақлий ва амалий кўникма ва малакалар тизимидир. Бу фаолият турларига когнитив, меҳнат, бадиий, ижтимоий, қадриятли, коммуникатив фаолият турлари киради.
Когнитив (ўқув ва синфдан ташқари) тадбирлар ўқувчининг уфқларини кенгайтиради, уни дунёни билишнинг енг муҳим воситаларидан бири сифатида ўқиш билан таништиради, қизиқишни ривожлантиради ва ўз-ўзини тарбиялаш заруратини шакллантиради, ақлий ривожланиш ва илмий билимларни тизимли ўзлаштиришга кўмаклашади.
Меҳнат фаолияти моддий қадриятларни (маданий объектларни) яратиш, асраш ва кўпайтиришга қаратилган. Бу ўз-ўзига хизмат, ижтимоий фойдали ва самарали иш бўлиши мумкин. Меҳнат фаолиятини ташкил етиш инсон мавжудлигининг воситаси сифатида моддий қадриятларга ҳурмат муносабатини шакллантириш учун зарур бўлган фидокорона ва ҳақ тўланадиган меҳнат комбинациясини ўз ичига олади.
Бадиий фаолият дунёнинг естетик туйғусини, гўзалликка бўлган еҳтиёжни, бадиий тафаккур ва нозик ҳиссий муносабатларни ривожлантиради, ўқувчининг бадиий ҳаваскорлик фаолиятини рағбатлантиради.
Жамоатчилик фаолияти ўқувчининг ижтимоийлашувига ёрдам беради, унинг фуқаролик позициясини шакллантиради, уни воқеликнинг фаол ўзгариши билан таништиради.
Қадриятли фаолият ўқувчилар томонидан умуминсоний ва етник қадриятларни оқилона тушуниш, унинг барча кўринишларида дунёга шахсий алоқадорликни англаш, уларнинг ижтимоий муносабатлар субъектлари сифатида шаклланишига қаратилган.
Коммуникатив фаолият, аввало, талабалар учун махсус ташкил етилган бўш вақт шаклида, уларнинг мулоқоти мақсад мақсаддан озод бўлганда ва фаолиятнинг мазмуни ва мақсади қадрият сифатида бошқа шахс билан мулоқотга айланганда еркин мулоқотдир.
Бу фаолият турлари умумий таълим мазмунига тескари таъсир кўрсатади, яъни, ўз навбатида, унинг предмети мазмунининг муҳим манбаи сифатида ҳаракат қилади.
Ижодий фаолият тажрибаси. Умумий таълим мазмуни ва шахснинг асосий маданиятининг бу таркибий қисми ўқувчининг янги муаммолар ечимини топишга, воқеликни ижодий ўзгартиришга тайёр бўлишини таъминлашга мўлжалланган.
Ижодий фаолият тажрибасининг ўзига хос мазмуни ва унинг асосий хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлади:
- билим ва кўникмаларни мустақил равишда янги вазиятга ўтказиш;
- таниш вазиятда янги муаммони кўриш;
- объектнинг тузилиши ва унинг янги вазифасини кўриш;
- маълум фаолият усулларини янгисига мустақил бирлаштириш;
- муаммони ҳал қилишнинг турли йўлларини топиш ва муқобил исботлар;
- муаммони ҳал етишнинг тубдан янги усулини қуриш, бу еса маълум бўлган комбинация ҳисобланади.
Ижодий фаолиятнинг хусусиятлари муайян муаммони ҳал қилишда бир вақтнинг ўзида емас, балки турли комбинацияларда ва турли кучли томонларда намоён бўлади. Ижодий фаолиятнинг ўзига хослиги шахснинг асосий маданияти бу елементининг мазмунининг ўзига хослигини ўз ичига олади, бу унинг тартибини амалга ошириш учун ҳаракатлар тизимини белгилаш мумкин емаслигидан иборат. Бу тизимларни шахснинг ўзи яратади.
Шахсий муносабатлар тажрибаси. Ушбу компонент мотивацион-қиймат ва ҳиссий-иродавий муносабатлар тизимидир. Унинг ўзига хослиги дунёга, фаолиятга, одамларга баҳоловчи муносабатдан иборат.
Ҳис-туйғулар маданияти инсон ижтимоий тараққиётининг натижаси бўлган алоҳида ҳодисадир. Шахслараро муносабатлар тажрибаси билим ва кўникмалар билан биргаликда қадриятлар, идеаллар тизимини, пировардида еса шахс дунёқарашини шакллантиришнинг шартидир.
Умумий таълим мазмуни ва шахснинг асосий маданиятининг барча таркибий қисмлари ўзаро боғлиқ. Малакалар билимсиз мумкин емас, ижодий фаолият муайян билим ва кўникмалар асосида амалга оширилади, таълим у ёки бу муносабат вужудга келадиган воқелик, муайян ҳиссиётларга сабаб бўладиган, хулқ-атвор кўникма ва малакаларини таъминлайдиган фаолият ҳақида билимларни назарда тутади.
Модомики, инсон хулқ-атвор меъёрларини билиб, ўзини одатдагидай тутар екан, лекин буни бефарқлик билан амалга оширар екан, уни яхши кўриб бўлмайди. Модомики, инсон дунёқараш ғоясидан хабардор екан, ундан воқеликнинг ҳар қандай ҳодисаларини тушунтириш учун фойдаланади, лекин ғоянинг ҳақиқатига ишонмайди ва бинобарин, бу ғоя унда емоционал муносабат уйғотмайди, унгача у шахс таълим-тарбияси мезони сифатида ҳаракат қилиб, дунёқарашининг бир қисми емас.
Таълим мазмунининг мавзу даврлари. Узоқ вақт давомида умумий таълим содда, фақат касбий таълимдан олдинги ва унинг асоси бўлган боғланиш сифатида тушунилди. Касб-ҳунар таълими муассасаларида (табиий фанлар ва гуманитар фанлар, жумладан, жисмоний маданият ва хорижий тиллар) умумтаълим фанларининг жорий етилиши таълим мазмуни назариясида тўғри кўриб чиқилмаган.
Бугунги кунда, умумий таълим, бир томондан, узлуксиз таълим бутун тизими орқали-лине сифатида, вакили мумкин,
ва бошқа томондан, касб-ҳунардан олдинги шахснинг умумий таълим тарбияси сифатида.
Иккинчидан, умумтаълим мазмуни ўқув предметларининг учта асосий сиклини ўз ичига олади: табиатшунослик, гуманитар фанлар, меҳнат ва жисмоний тарбия.
Табиатшунослик сиклининг мавзулари (биология, физика, кимё, математика ва бошқалар.) табиат ривожланишининг асосий қонуниятлари, улардан инсон манфаати учун фойдаланиш йўллари ва воситалари ҳақида билим бериш. Математика, бундан ташқари, формулалар, чизмалар, графиклар кўринишидаги боғлиқликларни ифодалашнинг расмийлаштирилган тили билан жиҳозлайди. Бу еса ўқувчиларнинг мантиқий тафаккурини ривожлантиришнинг самарали воситасидир.

Гуманитар фанлар (тарих, адабиёт, ижтимоий тадқиқотлар, география, она ва хорижий тиллар ва бошқалар.) ижтимоий ривожланиш қонуниятларини, инсоннинг ўзини ижтимоий табиатини англашга ёрдам беради. Гуманитар таълимда муҳим ўрин бадиий фанлар: тасвирий санъат, мусиқа ва ашула, ритмикага тегишли. Уларда естетик ва ахлоқий ҳис-туйғулар шаклланади, гўзаллик оламига, гўзаллик қонун-қоидалари ва меъёрларига кўра ижод қилишга жорий етилади.

Меҳнат тарбияси, жисмоний тарбия ва ҳаёт хавфсизлиги асослари саломатликни мустаҳкамлаш, бўлажак ишчи ва ҳимоячи учун зарур бўлган кўникма ва малакаларни шакллантириш.
Ички таълимда умумий таълим ҳам политехник ҳисобланади. Шу муносабат билан иккинчисини таълимнинг мустақил тармоғи сифатида кўриб чиқиш шартлидир. Уни умумий ва касбий кесишиш деб ҳисоблаш тавсия етилади.