Вапаев Рустамнинг

D. B. Елконин-В. V. Давйдов назариясида ўқув фаолиятининг хусусиятлари ва тузилиши
Ҳар қандай фаолиятни ўзлаштиришда инсон муайян қобилиятларга ега бўлади:масалан, ишда бола режа тузиш, ўйин - ўйда тасаввур ва ҳаракат қилиш қобилиятига ега бўлади. Ўқув фаолиятида бола ўзини ўргатиш қобилиятини ёки ўрганиш қобилиятини егаллайди.
Ўқув фаолиятида (фақат унда емас) шаклланган ўрганиш қобилияти барча мактаб малакалари сонидан камдан-кам ҳолда ажралиб туради. Бу малаканинг пайдо бўлиши ақлий ривожланишда инқилобий воқеани белгилайди: шу пайтдан бошлаб, катта ёшдаги тарбиячидан бўлган бола ўз тараққиётининг устаси, субъекти - ўзини ўргатадиган, ўзини онгли ва мақсадга мувофиқ ўзгартирадиган одам бўлиш имкониятини олади [5].
D. B. Елкониннинг сўзларига кўра, ўқув фаолияти ўз-ўзини ўзгартириш қобилияти тарбияланган фаолиятдир. "Ўзлик" зарраси ёш ўқувчининг ривожланишидаги бу сифатий поғонани кўрсатади, бу еса ўқувчилик таъсирида юзага келиши мумкин. Агар бошланғич мактабнинг охирига келиб боланинг ўз-ўзини ривожлантиришга ўтиши содир бўлган бўлса, унда бошланғич таълимнинг ривожланиш хусусияти, ўқув фаолияти қонунларига мувофиқ амалга ошириладиган ўрганиш ҳақида гапиришимиз мумкин. Ўқув фаолияти еса ёш ўқувчининг ривожланишига имкон яратадиган шундай ўқув шароитлари тизимидир: ўз-ўзини ўзгартириш қобилиятининг пайдо бўлиши .
V. V. Давидов ўқув фаолиятида назарий тушунчаларни ўзлаштириш зарурлигини асослаб берди. Мактаб ўқувчиларининг ўқув фаолияти илмий билим олиш йўлларига мос равишда, мавҳумликдан аниқликка кўтарилиш йўли билан қурилади. Мактаб ўқувчиларининг ўқув фаолияти жараёнида фикрлаши ўз тадқиқот натижаларини абстрактликдан аниқликка кўтарилиш жараёнида фаолият кўрсатувчи мазмунли абстракциялар, умумлашмалар ва назарий тушунчалар орқали қабул қилувчи олимлар тафаккури билан умумийликка ега.
Лекин мактаб ўқувчиларининг тафаккури олимлар тафаккури билан бир хил емас. Мактаб ўқувчилари тушунчалар, образлар, меъёрлар яратмайдилар, балки уларни ўқув фаолияти орқали топширадилар. Мактаб ўқувчилари ўз ўқув фаолиятларида одамлар томонидан тушунчалар, образлар, қадриятлар ва меъёрлар яратишнинг реал жараёнини қайта ишлаб чиқадилар.
Ўқувчилар ўқув предметини ўзлаштира бошлаганларида, ўқитувчи ёрдамида ўқув материалининг мазмунини таҳлил қиладилар, ундаги ўхшаш умумий муносабатни аниқлайдилар, кашф етадилар, шу билан бирга, бу материалда мавжуд бўлган бошқа кўплаб муайян муносабатларда намоён бўлади, танланган дастлабки, умумий муносабатни рамзий шаклда ўрнатадилар, талабалар шу билан ўрганилаётган мавзунинг мазмунли абстраксиясини тузадилар. Ўқув материалини таҳлил қилишни давом еттирар еканлар, бу бошланғич муносабатнинг унинг турли кўринишлари билан табиий алоқасини очиб берадилар ва шу билан ўрганилаётган мавзунинг мазмунли умумлашмасини оладилар.
Сўнгра болалар мазмунли абстраксия ва умумлаштиришдан бошқа яна алоҳида абстраксияларни (ўқитувчи ёрдамида яна) изчиллик билан чиқариш ва уларни яхлит (конкрет) ўқув предметига бирлаштириш учун фойдаланадилар .
Шундай қилиб, мактаб ўқувчиларининг ўқув фаолияти одамлар томонидан қабул қилинган маънавий маданият маҳсулотларини тақдим етиш усулига мувофиқ юзага келса-да, аммо бу фаолият доирасида бундай маҳсулотларнинг ҳақиқий яратилишига хос бўлган вазиятлар ва ҳаракатлар ўзига хос шаклда сақланади, бунинг натижасида уларни олиш усули мактаб ўқувчиларининг шахсий онгида қисқартирилади.
Мактаб ўқувчилари томонидан ўқув фаолиятини тизимли амалга ошириш жараёнида назарий билимларни ўзлаштириш билан бирга улар назарий онг ва тафаккурни ривожлантиради. Бошланғич мактаб yoshida ўқув фаолияти болалар томонидан бажариладиган бошқа фаолиятлар орасида етакчи ва асосий ўринни егаллайди. Ўқув фаолиятига бўлган еҳтиёж ўқувчиларни назарий билимларни, мотивларни ўзлаштиришга - ўқув муаммоларини ечишга қаратилган ўқув ҳаракатлари орқали уларни қуриш йўлларини ўзлаштиришга ундайди.
Билим олишнинг бу усули икки характерли хусусиятга ега. Биринчидан, бундай ўзлаштиришга ега бўлган мактаб ўқувчиларининг фикри умумийдан хусусийга мақсадли равишда кўчади. Иккинчидан, бундай ўзлаштиришлар мактаб ўқувчилари томонидан ўзлаштирилган тушунчалар мазмунининг келиб чиқиш шарт-шароитларини аниқлашга қаратилган [2].