Вапаев Рустамнинг

V. V. Давидов УД таркибига киради деб ҳисоблаган:
- вазиятларни ўрганиш (ёки вазифалар);
- ўқув фаолияти;
- назорат ва баҳолаш ҳаракатлари [5].
V. V. Давидов нуқтаи назарига батафсилроқ тўхталиб ўцак. Унинг фикрича, ўқув фаолиятининг енг муҳим таркибий қисмларидан бири талабанинг ўқув вазифаларини тушунишидир (УЗ). Тарбиявий вазифа субстансиал (назарий) умумлаштириш билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у ўқувчини ўрганилаётган билим соҳасидаги умумлашган муносабатларни ўзлаштиришга, янги ҳаракат йўлларини ўзлаштиришга олиб келади. Мактаб ўқувчиларининг "ўзлари учун" облигацияларини қабул қилиш ва мустақил саҳналаштириш ўқитиш мотивацияси билан, боланинг фаолият предметига айланиши билан чамбарчас боғлиқ.
Кейинги таркибий қисм-ўқувчи томонидан тарбиявий ҳаракатларни амалга оширишдир. Ўқитишни тўғри ташкил етиш билан талабанинг ўқув ҳаракатлари умуминсоний муносабатларни, етакчи тамойилларни, бу билим соҳасининг асосий ғояларини ёритиб беришга, бу муносабатларни моделлаштиришга, умуминсоний муносабатлардан уларни конкретлаштириш ва орқага ўтиш йўлларини, моделдан объектга ва орқага ўтиш йўлларини ўзлаштиришга қаратилган ва ҳоказо. V. V. Давидовнинг фикрига кўра, назорат ва баҳолаш ҳаракатининг талабаси томонидан бажарилиши муҳим емас. Назорат қисми ҳаракатнинг боришини кузатиб боради, олинган натижаларни кўрсатилган намуналар билан солиштиради ва зарур ҳолларда ҳаракатнинг кўрсатгич ва ижро етувчи қисмларини тузатишни таъминлайди .
3. D. B. Елконин - В. V. Давйдов тизимида таълим асоси сифатида таълим вазифаси: шакллантириш ва ҳал
Шуни ёдда тутиш керакки, ўқитувчи ўқув фаолиятини бевосита шакллантирмайди. Ўқитиш амалиётида ўқув вазифалари занжирини ечиш давомида ўқув фаолияти шаклланади. D. B. Елконин-В. V. Давйдовнинг ривожланиш таълим тизимида ўрганишнинг асоси бўлган таълим вазифасидир. Ўқув вазифасининг бошқа турдаги вазифаларга нисбатан ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат?
Ривожлантирувчи таълим назарияси ва амалиётида ўқув вазифаси амалий жихатдан аниқ фарқланади. Амалий топшириқ аниқ натижага еришиш, топшириқ саволига жавоб олиш билан боғлиқ. Тарбиявий вазифа, юқорида айтиб ўтилганидек, ўқувчининг ўз-ўзини ўзгартириши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам ривожлантирувчи таълим тизимида ўқитувчининг енг муҳим вазифаларидан бири уни амалий вазифани тарбиявий вазифа сифатида қабул қилишга ўргатишдир. Бошқача қилиб айтганда, дарсликдаги вазифаларни ҳам амалий, ҳам таълимий деб тенг идрок етиш мумкин. "Тарбиявий вазифа" деганда улар шароитнинг ўзига хослигини емас, балки унга бўлган ёндашувни, муносабатни назарда тутмайди.
Таълим вазифаси турли хусусий вазифалардан сезиларли даражада фарқ қилади.
Individual хусусий масалаларни ечишда мактаб ўқувчилари уларни ечишнинг тенг хусусий усулларини егаллайдилар. Фақат узоқ муддатли машғулотлар билан ўқувчилар муайян синфнинг бир қисми бўлган алоҳида муаммоларни ҳал қилишнинг умумий усулини ўрганадилар. Бу усулнинг ўзлаштирилиши тафаккур ҳаракатининг емпирик тамойилига кўра муайян ҳолатдан расмий умумийликка қараб амалга ошади. Умумий тарбиявий вазифани белгилаш ва ҳал қилишда мактаб ўқувчилари дастлаб алоҳида алоҳида масалаларни ечишнинг мазмунли умумий усулини ўзлаштирадилар, сўнгра уларнинг ҳар бирини аниқ ҳал қилиш учун шу усулдан фойдаланадилар .
Ўқув муаммосини ҳал қилиш назарий тамойилга кўра амалга оширилади, қачонки бундай ечим нафақат бу муайян ҳолат учун, балки ҳар ҳил ҳолатлар учун ҳам муҳим бўлса (ўқувчилар фикрлари умумийдан хусусийга кўчади).
Демак, тарбиявий вазифани ҳал етишда мактаб ўқувчилари муайян синф таркибига кирувчи individual ва алоҳида вазифаларни ҳал етишнинг умумий усулини ўзлаштирадилар [3].
Тарбиявий вазифани мактаб ўқувчилари муайян ҳаракатларни бажариш орқали ҳал қиладилар. Бу амалларнинг мантиқий тавсифини В. V. Давидов беради:
- ўрганилаётган объектнинг умумбашарий алоқасини аниқлаш мақсадида муаммо шарт-шароитларини ўзгартириш;
- мавзу, график ёки ҳарф шаклида танланган алоқадорликни моделлаштириш;
- муносабатлар моделини ўзгартириш унинг "соф шаклда"хусусиятларини ўрганиш;

- умумий тарзда ҳал етиладиган алоҳида муаммолар тизимини қуриш;

- олдинги ҳаракатлар бажарилишини назорат қилиш;
- ушбу ўқув вазифасини ечиш натижасида умумий методнинг ўзлаштирилишини баҳолаш [2].
Ҳар бир бундай ҳаракат тегишли операциялардан иборат бўлиб, уларнинг тўпламлари муайян ўқув вазифасига киритилган аниқ шартларга қараб ўзгаради (маълумки, ҳаракат мақсад билан, унинг операциялари еса унинг шартлари билан боғлиқ).
Мактаб ўқувчилари дастлаб ўқув топшириқларини мустақил белгилаш ва уларни ҳал қилиш ҳаракатларини бажаришни билмайдилар. Ҳозирча ўқитувчи уларга бунда ёрдам беради, лекин аста-секин ўқувчиларнинг ўзлари тегишли кўникмаларни егаллайдилар (бу жараёнда улар мустақил ўқув фаолиятини, яъни ўрганиш қобилиятини шакллантирадилар) [3].
Дастлабки тушунчаларни танлаш у билан батафсил танишишдан олдин консептуал тизимнинг очиқлигининг енг муҳим шартидир. D. B. Елконин-В. V. Давйдов тизимида математика ўқитишнинг бошланиши жуда умумий тушунчаларга асосланган, ядро, бу тизим учун Марказий, тизим аста-секин олиниши мумкин бўлган.
Тушунчаларни конкретлаштиришнинг ҳар бир поғонасига кириш таълимий вазифалар орқали амалга ошади. "Мактаб ўқувчиларига тарбиявий вазифа қўйиш уларни шарт-шароитларнинг барча мумкин бўлган муайян ва аниқ вариантларида ҳал қилишнинг умумий усулига йўналтиришни талаб қиладиган вазиятга киритиш демакдир."
Болалар тафаккурини натижалардан ҳаракат усулларига қайта йўналтириш фақат ўқув топшириқларини ечиш жараёнида мумкин. Лекин бола учун ўқув вазифасини белгилаш нимани англатади? Уни шунчаки олдинга қўйиш етарли емас-ўқитувчи тузган вазифани ўқувчи қабул қилиши, яъни ўз вазифасига айланиши керак. Дарсда жавоб бериладиган савол талабанинг ўз саволига айланиши керак, акс ҳолда у ўқитувчидан уни қизиқтирмайдиган саволга жавоб олади ва бу жавобни ҳар қандай kishi ўзи қидирмаган, талаб қилмаган тасодифий маълумотни тарқатганидек, уни "еътиборсиз"қилади: еҳтимол, у қизиқади, еҳтимол у "еътиборсиз" бўлади. Тарбиявий вазифани шакллантириш талабаларнинг икки асосли муҳим "кашфиётлари" билан боғлиқ:

Улар бирор нарсани билмасликларини билишлари керак (улар баъзи муаммоларни қандай ҳал қилишни билишмайди);

Улар бу муаммони ҳал қилишни хоҳлашлари, уни ҳал қилишга интилишлари керак; шунинг учун ўқув вазифасини белгилашда қуйидаги принсипларни ҳисобга олиш керак:
Киритилган тушунча ўта умумий бўлиши керак, шунда қуйидаги мавзулар болалар учун биринчисини конкретлаштириш, аниқлаштириш вазифасини бажаради.
Янги билимларни киритишдан олдин унинг пайдо бўлиши учун ҳаётий зарурият вазиятини яратиш лозим [3].
Билимларни тайёр шаклда таништирманг. Болаларни янги кашфиётга олиб кириш учун йўл бўлмаса ҳам, ҳар доим мустақил изланиш, дастлабки тахмин ва фаразлар вазиятини яратиш имконияти мавжуд.
Таъриф ёки қоида (янги билимларни оғзаки шакллантириш) олдин емас, балки янги нарсаларни топиш ва кашф қилиш бўйича барча ишлардан кейин пайдо бўлиши керак. Болаларга диаграммадан ўқиб қоида (таъриф) тузиш осонроқ бўлади. Бу қоидаларни ёдлаш емас, балки ҳар бир бола учун уни ўз сўзлари билан шакллантириш имконини беради.
Вазифадан вазифага ўтиш мантиғи ўқувчилар учун аниқ ва очиқ бўлиши керак. Агар ўқитувчи ўқув вазифасини тўғри йўлга қўя олса, ўқувчилар биринчи топшириқнинг жавобини олгач, деярли мустақил равишда кейингисини белгилаш имкониятига ега бўладилар.