Вапаев Рустамнинг

4. Ривожлантирувчи таълимда ақлий ҳаракатлар методлари
Енг муҳим ақлий операциялар таҳлил ва синтездир.
Таҳлил маълум бир объектнинг елементларини танлаш, унинг хусусиятлари ёки хусусиятлари билан боғлиқ. Синтез-объектнинг турли елементлари, томонларини бир бутунга бирлаштиришдир.
Инсон ақлий фаолиятида анализ ва синтез бир-бирини тўлдиради, чунки анализ синтез орқали, синтез еса анализ орқали амалга оширилади.
Аналитик-синтетик фаолият қобилияти объект елементларини, унинг турли хусусиятларини ажратиш ёки елементларни бир бутунга бирлаштириш қобилиятидагина емас, балки уларни янги боғланишларга киритиш, уларда янги функсияларни кўриш қобилиятида ҳам ўз ифодасини топади.
Бу кўникмаларини шакллантириш ҳисса қўшиши мумкин:
- ушбу объектни турли тушунчалар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш;
- ушбу математик объект учун турли вазифаларни белгилаш.
Математика ўқитиш жараёнида ёш мактаб ўқувчиларининг унумли фаолиятини ташкил етишда таққослаш методи алоҳида ўрин тутади.
Бу методдан фойдаланиш кўникмасини шакллантириш аниқ мазмунни ўрганиш билан чамбарчас боғлиқ ҳолда босқичма-босқич амалга оширилиши лозим.
Масалан, бундай босқичларга еътибор қаратиш тавсия етилади:
- бир объектнинг хусусиятлари ёки хусусиятларини танлаш;
- икки объект хусусиятлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни ўрнатиш;
- уч, тўрт ва ундан ортиқ объектларнинг хусусиятлари ўртасидаги ўхшашликларни аниқлаш;
Объектларнинг белгиларини аниқлаш ва улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни белгилаш кўникмаси таснифлаш методларининг асосини ташкил етади.
Худди таққослаш техникасини шакллантиришда бўлгани каби болалар ҳам аввало таниқли обектлар ва геометрик шаклларни таснифлаш бўйича вазифаларни бажарадилар.
Математикани ўқитишда ҳар хил турдаги таснифлаш вазифаларидан фойдаланишингиз мумкин:
- тайёргарлик вазифалари;
- ўқитувчи таснифлашнинг асосини кўрсатадиган вазифалар;
- болаларнинг ўзлари таснифлашнинг асосини аниқлайдиган вазифалар.
"Ўхшаш" тушунчаси юнонча таржимада "ўхшаш"деган маънони англатади. Аналогия тушунчаси предметлар, ҳодисалар, тушунчалар, ҳаракат усуллари ўртасидаги ҳар қандай муносабатда ўхшашликдир. Аналогия ёрдамида ўқувчилар фаолиятнинг янги усулларини топадилар ва тахминларини текширадилар .

Ёш мактаб ўқувчиларининг ўхшатиш йўли билан хулоса чиқариш қобилиятини шакллантириш қуйидагиларни ёдда тутиш зарур:

- аналогия таққослашга асосланган, шунинг учун уни қўллашнинг муваффақияти ўқувчиларнинг обектларнинг хусусиятларини қай даражада аниқлай олишларига ва улар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни аниқлашга боғлиқ.
- аналогиядан фойдаланиш учун иккита объект бўлиши керак, улардан бири маълум, иккинчиси у билан баъзи белгилар билан таққосланади.
- тўғри ҳаракатлар учун, ўхшашлик бўйича, бу вазиятда муҳим бўлган объектларнинг белгилари таққосланади. Аксинча ҳолатда хулоса нотўғри бўлиши мумкин.
Математик объектларнинг муҳим хусусиятларини, уларнинг хусусиятлари ва муносабатларини аниқлаш умумлаштириш каби ақлий ҳаракатлар усулининг асосий характеристикасидир.
Натижа ва умумлаштириш жараёнини фарқлаш лозим. Натижада тушунчалар, ҳукмлар, қоидалар белгиланади. Умумлаштириш жараёнини турлича ташкил етиш мумкин. Шунга қараб умумлаштиришнинг икки тури - назарий ва емпирик турлари мавжуд.
Таълимни ривожлантиришнинг зарурий шарти ўқувчиларнинг ифодалаётган ҳукмларни асослаб бериш (исботлаш) қобилиятини шакллантиришдир. Бу қобилият одатда мулоҳаза юритиш, ўз нуқтаи назарини исботлаш қобилияти билан боғлиқ.
Ҳукмлар ягона бўлиб, уларда бир предметга нисбатан бирор нарса баён қилинади ёки инкор қилинади (12 сони ҳатто, квадратнинг табиий бурчаклари ҳам йўқ). Алоҳида ҳукмлардан ташқари хусусий ва умумий ҳукмлар ҳам фарқланади. (Хусусан: х+3=10 тенглама бутун ва қисм орасидаги муносабат асосида ечилади; умумий: тўртбурчакда қарама-қарши томонлар тенг).
Фикрларингизни изчил, аниқ ва изчил баён етиш қобилияти мураккаб ҳаракатни содда уюшиқ кетма-кетлик шаклида ифодалаш қобилияти билан чамбарчас боғлиқ. Бу кўникма алгоритмик дейилади. У пировард мақсадни кўриб, алгоритмик рецепт ёки алгоритм туза олишида ўз ифодасини топади, натижада мақсадга еришилади.