|
иш — кичикдан (Мақол).
Сон билан ифодаланган кесим. Саноқ сон кўпин- ча математик ифодаларда кесим вазифасини бажариб келади. Бундай вақтда у бирон конкрет предметнинг миқдорини эмас, балки сонларнииг миқдорий муносабатини ифодалайди. Уч марта уч — т ў қ қ и з. Иккига иккини цўшсак, т ў рт б ў лад и каби. Саиоқ сои маҳолларда ҳам қўлланиши мумкин. Бу вақтда у кў- пинча бирор конкрет предметиинг сонини эмас, балки предмет- нинг умумаи «озлик ва кўплик» жиҳатдаи миқдориии билдиради: Билганинг — тўққиз, билмаганинг т ўқ с о н т ў ққ из (Мақол). Дўст икки,. душман — саккиз (Мақол). Вирники минг г а, мингники т у манга (Мақол). Бунда кесим вазифасидаги сон отлашади.
Кесим вазифасида тартиб, доналик, чама ва тақсим сонлар ҳам кела олади: Улар пахта теримида биринчи. Тақдири азал, айланай,— дед и хотин,— Мирзо ҳам юртда иккита оқил бўлса — б и т т а с и (А. Қ о д и р и й). Синфимиздаги ўқувчилар — қ и р қ- т ач а. Ҳар бир машинада тўрттаданмиз.
Олмош билан ифодаланган кесим. Олмошнинг барча турлари кесим вазифасида кела олади. Лекин бу вазифада кишилик, кўрсатиш, ўзлик ва еўроқ олмошлари кўпроқ, белгилаш, бўлишсизлик ва гумон олмошлари эса камроқ қўлланади. Шахсга ишора қиладиган олмошлар кесим вазифасида келганда предика- тивлик аффикси олмаслиги мумкин. Чунки уларнинг ўзидан шахе маъноси англашилиб туради: Пойтахтнинг дарвозабони — б из (Ойбек). Уртада турган мен эмас, сен (Уйғун). Шахсни таъкидлаб кўрсатиш лозим топилганда предикативлик аффикси сақланади: Мен кимман?(Уйғун). Сен кимсан? (М. И с- мо илий).Кўрган сиз сиз («Муштум»), Қудратли самолётни ижод қилган ўзингсан... (Ғ. Ғулом). Узлик олмоши кесим вазифасида келганда одатда эгалик аффикси олган бўлади: Правление раиси ў з и н г и з (А.Қаҳҳор). Олмош кесимнинг мазму- ни олмошнинг турига, унинг қандай сўз туркуми ўрнида қўллан- ганига боғлиқ.
Равиш билан ифодаланган кесим. Ҳар қандай равиш ҳам кесим вазифасида келавермайди. Чунончи, азалда, дастлаб, ҳануз, ҳали-бери, зўрға, аранг, дарҳол, бирдан, тўсатдан, тамоман каби равишлар кесим вазифасида кела олмайди. Кесим вазифасида асосан оз, кам, кўп, анча, мўл, сероб, бугун, эртага каби равишлар қўлланади. Иш кўп, кун қисқа... (А. Қ а ҳ ҳ о р) Иккитагина машинанинг бошца ишлари кўп(Саид Аҳмад).Сув сероб, ўғит етарли бўлса, яна нима керак? Е техника, ишчи кучи оз ми? (Газета).
Ҳаракат номи билан ифодаланган кесим. Ҳаракат номи билан ифодаланган кесим одатда абстракт от, олмош ёки ҳаракат номи билан ифодаланган эгага тобе бўлади: Б у кайфиятнигина эмас, бу одамларни бузиш (А. Мухтор). Нуринисонинг эс-ҳуши эрга теги их... (Ойбек). Яшамоқ — курашмоқ. Курашмоқ — ўрнак бўлиб яига мо қ (И. Р а ҳ и м). Ҳозир сиз учун энг зарур иш бизни қурилиш ишлари билан таниигтиришдир (В. Ажаев).
Ундов ва тақлид сўзлар билан ифодаланган кесим: ...орцада қолганларнинг ҳолига в о й!.. (У й ғ у н). Л а ъ- нат сен кўнгли қораларга! (Ҳ а м з а). Яйловнинг цулоғи д инг, чўпонлар қулоғи динг (Миртемир). Мана хат билан ишлар г у мб и р (Ҳамза).
#Модал сўзлар билан ифодаланган кесим.Бор, йўқ, керак, лозим, даркор, мумкин каби модал сўзлар кесим вази- фасини бажаради: Иссиқ овқатинг ҳам бор ми? (А. Қаҳҳор). Қойилман, полвон иним,— юрагига бир нима сиғмагандай кўкра- гини босиб гапирди Крратой,— бой кимгй керак? Уруиг кимга керак? Подшо кимга керак? Булардан халща ҳеч манфаат тегмайди-ку (Ойбек).
Отли бирикма билан ифодаланган кесим. Ҳоким компонента отдан (кенг маънода) бўлган фразеологик ва синтактик бирикмалар от кесим вазифасида келади: ...шу хунук- лигим билан толе ли кишиман (Г. Гулом).Мен бахт қ у ш и м а н (Эртак).
Содда ва составли кесим
Кесим тузилиши жиҳатидан икки хил бўлади: содда кесим ва составли кесим.
Содда кесим сўзнинг синтетик формасидан иборат бўлади: Мен бир цора тунда туғилдим, Т уғилдиму, шу он бў ғ илд им (Ҳ. О л и м ж о н).
Составли кесим сўзнинг аналитик формасидан иборат бўлади. Улар ҳам қандай сўз туркуми билан ифодаланиши жиҳатидан икки хил бўлади: составли феъл кесим ва составли от кесим: Бу
сўздан Раъно уялиб, бошини чақалоқнинг бағрига т и қ и б о лд и
'(А. Қ о д и р и й). Уша Қаландаров орқалаб кетган буғдой менинг буғдойим б ў лад и... (У й ғ у н). Анвар ёшлигида >бўшанггина бир болаэди (А. Қаҳҳор).
Составли феъл кесим. Бундай кесим «етакчи феъл + кўмакчи феъл» тарзидаги бирикувдан ҳосил бўлади. Бундай кесим қуйида- гича шаклланиши мумкин.
Етакчи феъл равишдош формасида бўлиб, кўмакчи феъл тусловчи қўшимчалар олади. Бунда етакчи феъл асосий маънони англатади, кўмакчи феъл эса етакчи феълдан англашилган ҳаракатнинг бажарилиши билан боғлиқ бўлган турли қўшимча маъноларни билдиради: модаллик, замон, шахс-сон каби маънолар кўмакчи феъл орқали ифодаланади. Составли феъл кесимнинг ■иккинчи қисми бошла, ёт, тур, юр, ўтир, бор, кел, бул, бит (би- тир), чиқ, ет, ўт, ол, бер, қол, қўй, кет, юбор, ташла, сол, туш, кўр, қара, боқ, бил каби кўмакчи феъллардан бўлади. Булар ҳаракат процессининг характеристикасини, ҳаракатнинг бажари- лишидаги йўналиш ва бошқа турли модал маъноларни ифодалаш учун хизмат қилади: Бугундан бошлаб хотираларни ёзиб бора- хан (Ҳ. Н а з и р). ...қишлоц, батамом ёниб битган (А. Қаҳ- ҳ о р). Оролов ўша милиционерни ишдан б ў шатиб ю б о р иб-
и (С а и д А ҳ м а д) Равшанбек... кўп қизиц, томошани бепул кўриб ётибди (Э. Жуманбулбул).Паспортимни олиб, патта ёзабошладилар(Ғ. Ғ у л о м).
Етакчи феъл ҳам, кўмакчи феъл ҳам тусловчи қўшимчалар ■олади. Бунда айтди-цўйди, ёзди-олди, чщди-кетди каби қўшилиш- лар составли кесим вазифасида келади. Бунда ҳам асосий маъно етакчи феълда бўлади, кўмакчи феъл асосий маъно устига қўши- .ладиган қўшимча маънони билдиради: Сени ҳамма билади, бир- пасда ў та с а н-к ет ас ан. (А. Қ а ҳ ҳ о р). Мен ундан шунчаки сўрадим-қўйдим («Муштум»).
Составли от кесим. Бундай кесим «от (кенг маънода)+боғла- ма вазифасида келган ёрдамчи феъл ёки тўлиқсиз феъл» тарзидаги қўшилишдан ҳосил бўлади. Бунда асосий маъно отдан анг- лашилади. Боғлама ёки тўлиқсиз феъл қўшимча маъно билдиради ва кесимнинг эга билан боғланишини таъминлайди. Составли от кесим қуйидаги шаклларда бўлади:
От+тўлиқсиз феъл: Уша купи совуқ қаттиқэди(Ойбек).У б о р э к а н («Муштум»).
От + бўлмоқ, ҳисобламоқ, саналмоқ, аталмоқ, туюлмоқ каби 'боғлама вазифасидаги ярим мустақил феъллар: Сомон б и ров- ники б ў л с а ҳ а м, сомонхона ўзингники б ў л син (Ма- -қол). Бу катта аҳамиятга эга бўлган ҳ о д и с а ҳисобланади
(«Мухбир»),
От ( + дан) +иборат сўзи. Улар тўрт кишидан иборат.
Иш оти ( + эгалик аффикси)+керак, зарур, лозим, мумкин, шарт каби сўзлар. Бригадир кутиб о лиши керак. Мавлон кутиб о лиши керак (А. Қаҳҳор).
Иш оти (4-эгалиқ аффикси) + кел сўзи: Мен бу китобни бир• к ў р г им келди. Сен ҳам сайр щи л гин г келяптими7 («Муштум»).
Сифатдош (+ эгалик аффикси) + йўқ сўзи (баъзан бор сўзи): Мен кўрдим, сен кўрганингйўқ («Муштум»). Командир доклад қ и л г а н и йў қ (А.Қ а ҳ ҳ о р).
Do'stlaringiz bilan baham: |
