|
Биз гапиришимиз керак, Сен боргинг келди, Мен ўқиганим- ўқиган каби гапларда кесимнинг зга билан мослиги ҳаракат номи ва сифатдошдаги эгалик аффикси орқали шаклланади.
Кесимнинг уюшиқ эгалар билан мослашиши қуйидаги хусуси- ятларга эга:
III шахсдаги уюшиқ эга жонсиз предметларни билдирганда, кесим одатда бирликда қўлланади: Урик, олма ва олча пишди каби. III шахсдаги уюшиқ эга кишиларни билдирганда, кесим бирликда ҳам, кўпликда ҳам бўла олади. Карим ва Салим кел- ди.— Карим ва Салим келишди.— Карим ва Салим келдилар. Ҳозирги вақтли матбуот тилида III шахсдаги уюшиқ эга жонсиз предметларни билдирганда ҳам кўпликда қўлланмоқда: Партия Марказий Комитет ва СССР Министрлар Совети қарор қилади- лар («Совет Узбекистони»), Институт дир.екцияси, партия ташки- лоти ва маҳаллий комитети... изҳор щладилар («Тошкент оқ- шоми»).
Кишиларни билдирган уюшиқ эга турли шахсни кўрсатган- да, кесим кўпликда бўлади. Мен ва сен айтдик каби. Буларнинг шахс жиҳатидан муносабати қуйидагичадир: а) уюшиқ эга составила I шахсни кўрсатувчи сўз бўлса, кесим I шахснинг кўплигида қўлланади: Мен, сзн ва у бордик каби; б) уюшиқ эга составила I шахсни кўрсатувчи сўз бўлмай, II шахсни кўрсатувчи сўз бўлса, кесим II шахснинг кўплигида қўлланади: Сен ва у ўқидингиз каби.
ИККИНЧИ ДАРАЖАЛИ БУЛАКЛАР Тўлдирувчи
Тўлдирувчи иккинчи даражали бўлакларнинг бири бўлиб, ҳа- ракатни ўз устига олган, ҳаракат йўналган, умуман, ҳаракатга бирор йўл билан боғланган предметни билдиради. Тўлдирувчи қандай сўз туркуми билан ифодаланиши жиҳатидан эгага ўхшай- ди. Тўлдирувчи ҳам, эга ҳам предметни билдирадиган бўлаклар- дир. Бироқ эга ҳоким ҳолатдаги предметни, фикр предметини билдиради, тўлдирувчи эса тобе ҳолатдаги предметни, ҳаракатга бирор йўл билан боғланган предметни, ҳаракат объектини билдиради. Бу ҳол уларнинг грамматик формасида ҳам ўз ифодасини топади. Эга одатда бош келишик формасида бўлади, бу унинг ҳокимлигини кўрсатувчи грамматик белгидир. Тўлдирувчи тушум, ўрин-пайт, чиқиш, жўналиш келишиклари формасида бўлади ёки
кўмакчилар билан бирга келади, бу унинг тобелигини кўрсатувчи грамматик белгидир. Масалан, Сен уйни йиғиштирасан гапида сен сўзи эга бўлиб, йиғиштириш ҳаракатини бажарувчи предметни кўрсатади, уйни сўзи эса тўлдирувчи бўлиб, шу ҳаракатни ўзига қабул қилган, йиғиштириш ҳаракати йўналган предметни бил- диради.
Тўлдирувчи ўз ҳоким сўзига одатда бошқарув йўли билан боғ- ланади. Бунда тўлдирувчи тобе, у боғланган сўз зса ҳоким саналади. Ҳоким сўз кўпинча кесим вазифасида бўлади. Бироқ у бош- қа бўлак вазифасида ҳам бўлиши мумкин. Бунда гапнинг мураккаб бўлаклари ҳосил бўлади: Я нгиликни қўллаб-қувват-
лаш — бурчим(Саид Аҳмад). У%,мен у ни кўришни шундай орзу қиламанки... (Ойбек). Кўкрагини тўлдирган ички, те- тик қувончи билан Йўлчи қаддини ростлади... (Ойбек).Э лни севган элга ёр (Мақол).
Демак, тўлдирувчи ўз ҳоким бўлагига бошқарув йўли билан боғланиб, унинг маъносини тўлдириб келувчи иккинчи даражали бўлакдир.
Тўлдирувчи материал жиҳатидан қуйидагича бўлади:
От тўлдирувчи: Б е кт е м и р г а... командирнинг фик- ри ғоят ёқди (О й б е к).
О л м о ш тўлдирувчи. От характеридаги олмош — тўл- дирувчи вазифасида келишга мос. Бошқа типдаги олмошлар от- лашганда тўлдирувчи вазифасида келади: Ман с из ни ўз цизим- дан аъло кўрардим(Ойбек). Ёшим шунчага келиб, бундай- л а р ни энди эшитдим (Ойбек).
Сифат тўлдирувчи. Бунда сифат отлашган бўлади: Я х ш и д а 1-1 от, ё мо нд ан дод (Мақол).
Сон тўлдирувчи: Бешни икки г а касрсиз бўлиб бўлмайди.
Инфинитив тўлдирувчи:Лайлакнинг кет иш иг а боцма, келишига боқ (Мақол).
Сифатдош тўлдирувчи: Бунда сифатдош отлашган бўлади: Қўрққанга қўш кўринар (Мақол).
Равиш тўлдирувчи. Бунда равиш отлашган бўлади: К ў п д а н қуён қочиб қутилмас(Мақол).
Бирикма тўлдиру-вчи: Дастурхон бошида Ёдгор ундан қамоқдан қ а н д ай қутилганини ва қанд ай ци- либ қизил а с кар бўлганини сўради (Саид Аҳмад).
Тўлдирувчи, ўз функвдяси~в¥^Эрмасига кўра, икки турга аж- ралади: воситасиз тўлдирувчи ва воситали тўлдирувчи.
Do'stlaringiz bilan baham: |
