Узб еқистон сср фанлар академияси

Воситасиз тўлдирувчи
I
Воситасиз тўлдирувчи ҳаракатни ўзига қабул қилган, ҳаракат , ўзига бевосита ўтган предметни билдиради. Шунга кўра, у одат­да объектли феъл билан бирикади.
Воситасиз тўлдирувчи кўпинча тушум келишиги формасидаги гўз билан ифодаланади. Бу унинг асосий грамматик шаклидир: .Манзура катта деразани очиб юборди (А. Мухтор).Гап шу- ки, Қодир билан алоқангни узасан! (У й ғ у н).
Воситасиз тўлдирувчи баъзан чиқиш келишиги формасидаги сўз билан ҳам ифодаланади: Қани ошдан олинг! («Муштум»), Лигит тоғ с а б з и сидамеб ором олгандан кейин, тоғ орасига қараб жўнади (С а и лГ~АГҳм'а д).
Воситасиз тўлдирувчи тушум келишиги формасидаги сўз би- дан ифодаланганда, ҳаракатни батамом ўзига қабул қилган, ҳара- кат ўзига бутунлай ўтган объект маъносини билдиради, чиқиш келишиги формасидаги сўз билан ифодаланганда эса, ҳаракатни қисман ўзига қабул қилган, ҳаракат ўзида қисман юз берган предмет маъносини англатади. Қиёсланг: Қатиқни ичинг («ҳам-
масини ичинг» маъноси бор). Қатиқдан ичинг («бир қисмини ичинг» маъноси).
Воситасиз тўлдирувчи вазифасидаги сўз тушум келишиги аф- фиксини доимо сақлайвермайди: бу сўз айрим ҳолларда тушум келишиги аффиксини олмайди. Демак, воситасиз тўлдирувчи бел- гили тушум келишигидаги сўз билан ифодаланганидек, белгисиз тушум келишигидаги сўз билан ҳам ифодалана олади.
Воситасиз тўлдирувчининг белгили ва белгисиз қўлланиши маълум грамматик ва семантик талабга асосланади.
Воситасиз тўлдирувчи қуйидаги ҳолларда белгили ҳолда қўл- ланади:

1. 
   Воситасиз тўлдирувчи атоқли от билан ифодаланганда: Оди- лов акамДеҳқонбойни ёқладилар (А. Қаҳҳор).Биз Л енинградни сайр қилдик.
   
2. 
   Воситасиз тўлдирувчи кишилик, кўрсатиш олмошлари би­лан, шунингдек, шахсга ишора қилувчи сўроқ, гумон, бўлишсиз- лик, белгилаш олмошлари билан ифодаланганда: Кайфим чоғ. С из ни кўриб, яна кўпроц чоғ бўлди...(Ойбек). Эртасига бир солдат келиб мен и комендатурага олиб борди (А. Қ а ҳ ҳ о р). Ш у л а р ни сен ўзинг каби парвариш қил... (Ғ. Ғулом). Қим- н и хафа цилибман? (А. Қ а ҳ ҳ о р). Чангдан ҳ е ч к и мни илғаб бўлмас эди (Ғ. Ғулом). У кимнидир чацирди («Муштум»).— Бизда ишласангиз, ҳаммас и ни мендан оласиз,— Пури кулиб деди(Ойбек). " ~ ""
   
3. 
   Воситасиз тўлдирувчи отлашган сифат, сон ва сифатдошлар билан ифодаланганда: Я х шини кўриб, фикр қил, Ё монни
   

кўриб шукур қил (Мақол). Кеча ў нинчини тугатдинг аъло... (Ғ. Ғулом).Айрилганни айиқ ер, Б ў л и н г анни бўри ер (Мақол). "

4. 
   Воситасиз тўлдирувчи пайт маъносини билдирадиган сўз би­лан ифодаланганда: Шундай ҳолда қ и иг ни ўтказдим («Муш­тум») .
   
5. 
   Воситасиз тўлдирувчи эгалик аффикси олган сўз билан ифо­даланганда: Атлас кўйлакнинг кенг енгини тирсакка қадар шимариб, илон бошли олтин билагузук чирмашган тўла, гўзал билакларини очиб дуторни чертди(Ойбек).
   
6. 
   Воситасиз тўлдирувчи билан тўлдирилмиш орасида бошқа сўзлар бўлгаида: И ш к у чини елга берма, ерга бер, Ж а мғ а р- ма ни селга берма, элга бер (Мақол).
   
7. 
   Воситасиз тўлдирувчи аниқловчига эга бўлганда: Бугунги ишни эртага қўйма (Мақол). Кейинги юкни... «Қўкча»га элтиб_у шомда қайтди(Ойбек). Чорсувга яқинлашганда, Тантибойвач- ча чап томондаги кичкина кўчани кўрсатди (Ойбек).
   
8. 
   Воситасиз тўлдирувчи ифодалаган предмет бошқаси билан қиёсланганда (бундай вақтда у логик урғу олган бўлади): Сен ў йинни эмас, кит о б ни сев. Қа й ч и н и олиб келма, пичоц- н и олиб кел.
   
9. 
   Воситасиз тўлдирувчи ҳам, эга ҳам битта сўз билан ифода- ланганда: Одам одамни ҳурмат қилииги керак. Дўст дўстни кулфатда синайди (Мақол).
   
10. 
    Эга билан воситасиз тўлдирувчини белгилаш қийинчилик туғдирганда: Уғлим укамни чақирди. ё мғи р ни шамол олиб келади.
    
11. 
    Воситасиз тўлдирувчи сўзловчи ва тингловчига аввалдан маълум бўлган, аниқ предмет — объектни билдирганда: Акам газетани ўқиб ўтирган эди (маълум газета). Қиёсланг: Акам газета ўқиб ўтирган эди (умуман, қандайдир бир газета).
    
12. 
    Воситасиз тўлдирувчининг белшли қўлланиши айрим ҳол- ларда тўлдирилмишнинг лексик-семантик хусусияти билан белги- ланади: яхши кўрмоқ, ёқтирмоқ, хафа қилмоқ, севмоқ, ёмон кўр- моқ, мақтамоқ, севинтирмоқ, хазон цилмоқ каби феъллар бош- қарган тўлдирувчи кўпинча белгили тушум келишиги формасида қўлланадн.
    

Биз юқорида воситасиз тўлдирувчининг кўпинча белгили тушум келишиги формасида қўлланишига сабаб бўлувчи факторларни кўрсатдик. Баъзан бу факторлар бўлган ҳолда ҳам воситасиз тўл- дирувчи белгисиз тушум келишигида келади. Бу ҳол асосан поэ­тик нутқда учрайди: Еримдан айрилдим, тўсмангиз йўлим (Яшин). Бир-бирига айтишар дарё Тарихидан икки ҳикоя (Ҳ. Олимжон).
Баъзан прозаик нутқда ҳам юқоридаги факторларнинг айрим- лари воситасиз тўлдирувчининг белгили ёки белгисиз қўлланиши учун сабаб бўла олмайди: Биз с у л ҳ ша ртномае и туздик. Двигатель ғ илд и р акни айлантириб юборди. Мен сенга кўп- қизиқ э р т а к айтиб бермоқчиман («Саодат»).
Воситасиз тўлдирувчи «қуйидаги ҳолларда белгисиз қўлланиши мумкин:

1. 
   Воситасиз тўлдирувчи уюшиб келганда, уюшиқ элементлар- нинг олдингнеи белгисиз қўлланади: Сен менга кечаги кит о б, д афт ар в а р у ч к ани бериб тур. Объект таъкид билан уқти- риб кўрсатилганда, уюшиқ тўлдирувчиларнинг ҳаммасн белгшт бўлиши мумкин: Сен менга кечаги кит о б ни, дафтарни ва
   

ручкани бериб тур каби. Бироқ уюшиқ тўлдирувчилар ўзаро биланёрдамчиси орқали боғланган бўлса, биринчи ўриндаги тўл- дирувчи доимо белгисиз қўлланади. У эрталабки но н у шт а би­лан кечкиовқатни ўз уйида қилади.

2. 
   Воситасиз тўлдирувчи умуман объект, ноаниқ предметни билдирганда, белгисиз қўлланади: Биз уй цурдик (умуман уй).
   
3. 
   Жавоб бермоқ, қўл қўймоқ, изтироб чекмок, тил тегизмоқ, шовқин солмоқ каби ҳолларда биринчи элемент аслида воси­тасиз тўлдирувчи бўлса ҳам, кейинги элемент билан бирга бир тушунчани англатадиган қўшма феъл ёки турғун бирикмани ҳосил қилади ва белгисиз қўлланади.
   
4. 
   Юқорида айтганимиздек, поэтик нутқда воситасиз тўлдирув- чи белгили қўлланиши керак бўлган ўринларда ҳам белгисиз иш- латилиши мумкин: Келди очилур чоғинг, ўзлигинг намоён қил (Ҳ а м з а).
   

Воситали тўлдирувчи
Воситали тўлдирувчи ҳаракат-ҳолат, белги билан объект ўрта- сидаги турли грамматик-семантик муносабатларни ифодалайди. Воситали тўлдирувчи амглатадиган маъно муносабатлар унинг материалига, грамматик формасига ва тўлдирилмишнинг лексик хусусиятига боғлиқ.
Воситали тўлдирувчи бош, қаратқич, тушум келишигидан бош- қа келишикдаги сўзлар орқали ёки кўмакчи билан келган сўзлар орқали ифодаланади. Шунга кўра, воситали тўлдирувчини икки гуруҳга ажратиш мумкин: келишикли тўлдирувчи ва кўмакчили тўлдирувчи.

1. 
   Келишикли тўлдирувчи. Воситали тўлдирувчининг бу тури жўналиш, чиқиш, ўрин-пайт келишикларидан бирида кел­ган сўз билан ифодаланади.
   

Жўналиш келишиги формасидаги сўз билан ифодаланган воси­тали тўлдирувчи қуйидаги маъноларни билдиради:

1. 
   бирор нарса, иш-ҳаракат қаратилган шахс ёки предметни англатади: Хатни катта м у л л а г а узатди (С. Айн и й). У л- т и р и ш г а бир ҳикоят айлайин (Э. Ж у м а н б у л б у л).
   
2. 
   бирор нарса-предмет аталган шахсни билдиради: Совғани у' ўқитувчимг а тайёрладим. Шу шляпани атайин с е нг а олиб қўйган эдим («Муштум»).
   
3. 
   иш-ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлган предметни / билдиради: Ҳовузни с у в га тўлдирдик. Ҳайдар цоғ о з га махор- V ка ўради (И. Р а ҳ и м). ' ~
   
4. 
   логик субъектни билдиради: Ботинкамни ко с и б г а тиктир- дим. Боланинг ҳаракат ва авзойи э шонга жуда ғайри табиий кўринди (П. Т у р с у н).
   
5. 
   тенглик, қиммат маъносини англатади: Мукофот пулга сотилмайди, мен уни ҳалол меҳнатимга олганман;
   
6. 
   касб, машғулот, фаолият предметам билдиради: Синглинг у' инженер ликк а ўқияпти. Яқинда партия аъзолигига
   

кандидат қйлиҒГолдик (И. Р а ҳ и м);

7. 
   ўхшатиш, қиёслаш маъносини англатади: Бола бамисоли V ёш н и ҳ о л^л^цхщайди. Гўё машина эмас, к вне води сил-
   

жиб бораётганга ўхшайди (И. Р а ҳ и м).
Жўналиш келишиги формасидаги сўз билан ифодаланган воси­тали тўлдирувчи бундан бошқа маъноларни ҳам ифодалаши мум­кин. Бу маънолар ҳар гал конкрет шароитга, нутқ сўзланиб тур- тан вазиятга, контекстга қараб белгиланади.
Жўналиш келишиги формасидаги сўз билан ифодаланган тўл- дирувчи кўпинча феълга боғланиб келади. Лекин у феълдан бош- қа туркумдаги сўзларга ҳам боғланиб келиши мумкин. Бу жиҳат- дан воситали тўлдирувчи воситасиз тўлдирувчидан фарқ қилади (воситасиз тўлдирувчи доимо феълга боғланади). Воситали тўл- дирувчининг турли сўз туркуми билан ифодаланган бўлакларга боғланишини кўрсатувчи мисоллар: Навоий минбарда туриб, бир туйғу, бир ҳаяжон билан жим цолган халща дардкаш кўзларини югуртиб чщди(Ойбек).А ҳ моцқ а — тўцмоқ (Мақол) .Пах- тага кон Узбекистон (Қўшиқ). Ҳа деган ту я. г а мадад (Матал). М а с л а ҳ ат г а ҳаммаси чащон (О й б е к). Улкамиз ж аннат- га монанд (Ғ. Ғулом). Б из г а щнча? Сиз га учта. Подшо кимг а керак? (Ойбек).Қо чо қц а шафқат йўқ, Қў р қо қ- қа — ҳурмат (Мақол). Салом сенга Хоразмдан (Қўшиқ).
Чиҳиш келишиги формасидаги сўз билан ифодаланган восита­ли тўлдирувчи қуйидаги маъноларни билдириши мумкин:

1. 
   бирор нарса-предметнинг нимадан қилинганини — мате- риалини билдиради: Уйимиз пишиқ ғ ишт д ан цурилган. Бу арра соф п ў л ат д ан ясалган;
   
2. 
   бирор воқеа-ҳодисага манба бўлган предметни билдиради:
   

I Биламан, бу гап Ҳ аф из ад ан чищан. Бунака гап ў ша нд ан
чщади (А. Қ а ҳ ҳ о р). Шунда жанжал нима д а н~^чиқди (А. Қаҳҳор). ~ '

3. 
   чоғиштирилган, қиёсланган предметни билдиради: Тўғри ,сўз қиличдан ўткир (Мақол). Уят ў ли мд ан оғир (Мақол);
   
4. 
   бирор иш-ҳаракат, белги қаратилган предметни билдиради: — Тезгузарликларнинг ишини нима қиламиз?— деб сўради Са- .фарқулдан Нормурод(Саид Аҳмад).
   
5. 
   бирор ҳаракат-ҳолатдан, белгидан халос бўлганлик маъ­носини англатади: О над ан айрилди. Ғ а мд ан қутулдик;
   

’) 6) ҳаракат қисман ўтган предметни билдиради: У зу мд ан еб
• ўтиринг. Қ а н д д а н олинг;

7. 
   тўдадан ажратиб кўрсатиш маъносини англатади: Сайлов- да ишчила р д ан ҳам қатнашди;
   
8. 
   ҳаракатни бажаришда, восита бўлган предметни билдиради: Тўпдан бир йўла 20 марта ўқ узиб, салют берилсин (Газета);
   
9. 
   бирор ҳаракат-ҳолат, белгининг амалга ошишида асос бўл-
   

тан предметни билдиради: Кўклам қуёшидан кўкарган цир- лар, Пўлат яғринларни кўтарган ерлар кўм-кўк (Ҳ. Олимжон)
Чиқиш келишиги формасидаги сўз билан ифодаланган восита­ли тўлдирувчининг маъноси кўп жиҳатдан унинг ва у боғлаиган ■бўлакнинг лексик-семантик ва грамматик хусусиятларига боғлиқ. Демак, бундай тўлдирувчи синтактик муносабатга киришувчи эле- ментларнинг турига қараб, яна бир қанча маъноларни билдира олади.
Чиқиш келишиги формасидаги воситали тўлдирувчи қуйидаги сўзларга боғланиб келади: а) феълга: Лола Ҳалим бобо билан О й қ цз д ан шцнча уялдики, юзлари анордек цизариб кетди (Ш. Р1Гш~й д о в). /(аҒорд ан қолгунча, х ат а р д ан қол (Ма- ҳол); б) отга: Қаҳрингдан ҳамманинг бағри қон, кўнгли
паришон (Ойбек).ё мо нд ан ёрти қошиқ (Мақол); в) с и- фатга:Узоқдаги думбадан яқиндаги ўпка яхши (Мақол). Одамнинг юзи о ф т о б д а н иссиқ (Мақол); г) сонга:Бу ишга тўрт киши етади: с из д ан иккита, биз д ан иккита; д) о л м о ш- г а: Сендая угина, мендан бугина (Матал); е) равишга: Кўздан нари — кўнгилдан нари (Матал); ж) ундовга: Яхшидан — от, ёмондан — дод (Мақол); з) модал сўз- га:Оқ, теракми, кўк терак, Б издан сизга ким керак (Болалар ўйиии).
Урин-пайт келишиги формасидаги воситали тўлдирувчи қуйи- даги маъноларни амглатади:

1. 
   бирор нарсага эга бўлган ски эга бўлмаган шахсни бил­диради: Вафосизда ҳаё йўқ, Ҳаёсизда вафо йўқ (Мақол). Пул деган нарсабизд а тайёр-да (О й б е к);
   
2. 
   бирор ҳаракат-ҳолат, белгининг нима жиҳатдан, қайси предмет бўйича эканини билдиради: У хушмуомилаликда тенгсиз. Меҳнатда чащон қизлар (Қўшиқ);
   
3. 
   абстракт ўрин маъносидаги предметни билдиради: О в к а т-д а маза-матра колмади. Раиснинг кўзларида шоЗлик ало- мати учқунлади(С.Назар); '—"
   
4. 
   иш-ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлган предметни ‘билдиради: Мен Л е нинг р ад д ан самолётда келдим. Сен би­лан телефонда гаплашган эдим.
   

2. 
   Кўмакчили тўлдирувчи. Воситали тўлдирувчининг шаклланишида айрим кўмакчиларнинг ҳам муҳим роли бор. Бун­да кўпроқ қуйидаги кўмакчилар қўлланади: билан, учун, тўғриси- да (ҳацида), томонидан (тарафидан) ва бошқалар.
   

Билан кўмакчиси ёрдамида шаклланган воситали тўлдирувчи қуйидаги маъноларни англатади:

1. 
   грамматик субъект ҳаракатини биргаликда амалга оширган шахс ёки предметни билдиради: Бир йили Карима э р и билан курортга борди (А. Қ а ҳ ҳ о р).
   
2. 
   ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлган предметни бил­диради: Уғли тасодифий равишда бировни о в м и л т и ғ и билан
   

отиб, .... (А. Қаҳҳор).Ойни эт_ак билан ёпиб бўлмас (Мақол); * '

3. 
   бирор ҳолатнинг юзага келишида асос бўлган предметни билдиради: Бозор мол билан тўлиқ, одам ўтишга йўл йў$ (М. И смой л ий). Токчалари ҳар хил қимматбаҳо ас б об­ид иш л а р билан тўла бўлган... (Ойбек).
   
4. 
   машғул бўлинган предметни билдиради: Доро элни хароб қилди, эртадан оцшомгача б аз м-с у \б ат билан овора («Уз­бек халқ достонлари»дан).
   

Учун кўмакчиси ёрдамида шаклланган тўлдиру-вчи қуйидаги маъноларни билдиради:

1. 
   аталганлик маъносини англатади: Хўжайиннинг щизи
   

у ч у н палак, дорпеч, цийщ тикади(Ойбек).

2. 
   йқарашлилик, хослик маъносини билдиради: Ҳамма учун эрмак бўлди бу китобчалар (М. И с м о и л и й);
   
3. 
   эваз маъносини англатади: Шуни билшм, жон учун жон оламиз, Шуни билким, тўкамиз қо н учун қон (Ҳ. О л и м ж о н);
   

Тўғрисида, хащда кўмакчиси иштирокида ҳосил бўлган тўл- дирувчи қуйидаги маъноларни билдиради:

1. 
   иш-ҳаракатнинг бўлишида асос ҳисобланган шахе ёки пред­метни билдиради: О план г тўғрисида таилвишланма (П. Турсун). Моддаларнинг ўзгариши ҳақида Аб- дулаҳад билан соатларча суҳбатлаилар, баъзан талашар эди (Ойбек).Сизга ҳали Умри тўғрисида гапиришди... (А. Қ а ҳ ҳ ор).
   
2. 
   бирор ҳаракат-ҳолат, белги қаратилган предметни бил­диради: Б о л а л а р тўғрисида ғамхўрлик(Г азета). Қиёсланг: Болаларга ғамхўрлик.—Болалар учун ғамхўрлик.
   

Томонидан кўмакчиси иштирокида тузилган воситали тўлди- рувчи ҳаракатни бажарувчи шахе—логик субъектни билдиради: Бу паровоз Ленинград ишчилари томонидан Тош- кент ишчиларига совға тарщасида юборилган эди.
Орцали кўмакчиси ёрдамида шаклланган тўлдирувчи бирор иш-ҳаракатнинг бажарилишида восита бўлган предмет маъносини англатади: Бу фильм кеча телевизор орқали кўрсатилди. Пури энди ўз о нас и о рцали бу «сирми фош қилмоқчи бўлди (О й б е к). —
Ҳол
Ҳол тўлдирувчидан кейииги иккинчи даражали бўлак бўлиб, яш-ҳаракатнинг белги-оифатини, унинг бажарилиш усулини, шу бажарилиш билан боғлиқ бўлган ўрин, пайт, саба б, мақсад, шарт- шароит, миқдор-даража каби хусусиятларни кўрсатади. Демак, ҳол иш-ҳаракатни бирор жиҳатдан тавсифлайдиган — характер- .лайдиган бўлакдир.
Ҳол қуйидаги.сўз туркумлари билан ифодаланади:

1. 
   Равиш. билан. Равишнинг барча турлари ҳол вазифаси­да кела олади: Унсун бу ишларни тезда ўрганиб олди (Ой- бек). Саёҳатчилар к ечцур у н Бурчмуллага етиб келишда (Е. Ш у кур о в).
   
2. 
   Феъл билан. Одатда феълнинг равишдош, сифатдош ва ҳаракат номи формалари ҳол вазифасида келади. Равишдош. грамматик ўзгаришсиз ҳол вазифасини бажара олади. Сифатдош ва ҳаракат номи ҳол вазифасини бажариш учун ё сўз ўзгартувчи қўшимчалар қабул қилади, ёки ёрдамчи сўзлар билан бирга қўл- ланади: Кели ла п а н г л а б ағнади... (А. Қаҳҳор). Одил уял- ганидан қизариб кетди (О й б е к)Инженер Манзура билан кў р ишиш у ч у н ўрнидан турди (А. Мухтор).
   
3. 
   О т б и л а н. От ҳол вазифасида келганда кўпинча келишик қўшимчалари қабул қилади ёки кўмакчилар билан бирга қўлла- нади. Бироқ у баъзан кўмакчисиз ва келишик қўшимчасисиз ҳам ҳол вазифасини бажариши мумкин: Ҳайдар ота бир к у ни Ул- тармага бориб, тегирмондан хабар олди (А. Қ а ҳ ҳ о р). Қишдан мингмашаққатбилан чиқиб олдим (Ғ. Ғ у л о м).
   
4. 
   Сифат б и л а н. Бунда сифат ё равиш маъносида қўлла- нади ёки ёрдамчи сўзлар билан бирга ишлатилади: Шишган икки кўзи лой ва цон орасидан кучсиз ялтирар эди(Ойбек). Сулаймонов трубкани қўйиб, тантанал и р авишд а кнопка- ни босди (А. Қаҳҳор).
   
5. 
   Сом била п. Сои кўпиича бошқа сўзлар билан бирга ке^ либ ҳол вазифасини бажаради. Бироқ у айрим вақтларда якка ўзи ҳам ҳол иазифасида кела олади: Клуб мудири зални и к к и м а р т а гартибга чақирди (А . Қ а ҳ ҳ о р). Е тт и ўлчаб, бир кес (М а к, о л).
   
6. 
   О лмош била н. Олмош кўпинча келишик қўшимчалари олиб ёки кўмакчилар билан бирга келиб, ҳол вазифасини бажара­ди. Бироқ баъзи олмошлар қўшимчасиз ва кўмакчисиз ҳам 'ҳол вазифасида кела олади: Дадамнинг ихтиёри ўзида, чироғимизни цачон истаса, ўшанд а ёқиб беради (Ҳ. Ғ у л о м). Ни м а учун бу фитнага аралашиб кетганига тушунолмайман (III. Р а- шидов). Нега йиғлайсиз? (А. Қаҳҳор). ^;
   
7. 
   Тақлид сўз билан. Тақлид сўз якка ҳолда ёки этиб, қилиб каби ёрдамчи феъллар билан бирга ҳол вазифасида келади. Ҳаёт п и ц-п и қ йиғлар, елкалари д и р-д и р титрар эди (М. И с- моилий).Шунда ғийқ этиб эшик очилди (Эртакдан).
   

Ҳол кўпинча феълга боғланади. Бироқ у феълдан бошқа сўз- ларга ҳам боғланиши мумкин: Б у ердана ғурбат, на офат, на ғам; Бунда бор ҳарорат, муҳаббат, шафцат, (Ғ. Ғулом). Я ў қ- лаб келганларингиз учун раҳмат (Яшин). Ч о йхонад а одам сийрак (Ойбек).
Ҳол ўз ҳоким бўлагига ё битишув йўли билан, ё бошқарув йўли билан боғланади. Бунда ҳол тобе бўлган сўз турли синтак­тик функцияни бажариши мумкин: У... 'ишком бошида тўр- ган цизнинг ёнига келди(Ойбек). Кизил г и лам уст и- да ярцираб ётган кумушга ишорат цилди (Ойбек).
Ҳол билан тўлдирувчи баъзан бир хил формада бўлади. Бун-
.дай вақтда уларни фарқлаш анча қийинлашади. Лекин уларнн умумий текстга, нутқ сўзланаётган ҳолатга, ҳоким ва тобе ком­понент вазифасидаги сўзларнинг лексик-семантик хусусиятларига қараб аииқлаш мумкин: Ватанимизнинг ер ости бойликлари бит- мас-туганмасдир. У н д а олтин ҳам, темир ҳам, мис ҳам, газ ҳам — ҳамма нарса бор. Нигора барча фанлардан доимо аъло
баҳо олади. У нд а илмга қизиқиш ниҳоятда зўр.
Унда сўзи 'биринчи мисолда ҳол, иккинчи мисолда эса тўл- дирувчидир. Чунки бу олмош биринчи мисолда ўрин-жой отининг ўриида келган бўлса, иккинчи мисолда шахс отининг ўрнида кел- ган. Буни шу олмошдан олдин келган гаплардаги Ватанимиз ва Нигора сўзларидан биламиз.
Қуйидаги гапларда ҳол билан тўлдирувчи тобе ва ҳоким ком­понент вазифасидаги сўзларнинг лексик-семантик хусусиятлари орқали фарқланади: Терилган пахтани давлатга топширамиз
(давлатга — ҳол).— Терилган пахтани табелчига топширамиз
(табелчига — тўлдирувчи). У ни боласи учун қаттиқ уялтиришди (боласи учун — ҳол).—У боласи учун ҳар хил ўйинчоқлар сотиб олди (боласи учун — тўлдирувчи). Аканг, Йўлчи ўғлим, нима учун, ким учун қон тўкди?(Ойбек). Бунда нима учун бўлаги ҳол, ким учун бўлаги тўлдирувчидир.
Узбек тилида ҳол мазмун жиҳатдан бир неча хил бўлади: тарз ҳоли, миқдор-даража ҳоли, сабаб ҳоли, мақсад ҳолн, шарт ҳоли, тўсиқсизлик ҳоли, ўрин ҳоли, пайт ҳоли.