Uo‘K: 53(072) kbk

7.22. Tezkor uzgich– Быстродействующий выключатель -High-
speed switch 
- 1000 kV dan yuqori kuchlanish ostida bo‘lgan o‘zgarmas tok 
zanjirlarini normal va avariya rejimlarida uzish va ulash uchun xizmat 
qiladigan apparat. 
7.23. Tok transformatori 
(T.t.)
– Трансформатор тока – Current 
transformer - 
yuqori kuchlanishli elektr zanjirlaridagi katta toklarni, odatda, 
0 – 5 A gacha bo‘lgan doirada kamaytirib beruvchu elektrostatik apparat 
bo‘lib, yuqori kuchlanishli o‘zgaruvchan tok elektr uskunalarida o‘lchash 
asbboblari, elektr energiyasi hisoblagichlari, himoya va avtomatika 
relelarining tok chulg‘amlarini tok bilan ta’minlash uchun qo‘llaniladi
(7.15- 
rasm). 
T.t. 
larining 
tuzilishi 
va 
ishlash 
prinsipi 
kuch 
transformator(K.t.)larinikiga o‘xshash bo‘lsa-da, ularning ish rejimlari bir-
biridan keskin faqr qiladi: 1) T.t. qisqa tutashish rejimiga yaqin rejimda 
ishlaydi, K.t. uchun esa bu rejim avariya rejimi hisoblanadi; 2) K.t. zanjirga 
ikkilamchi chulg‘ami yuklamaga ulanmagan holatda ulanishi mumkin, T.t. 
esa bu holatda ulanishi mumkin emas; 3) T.t.larda birlamchi tok ikkilamchi 

---

365
chulg‘am ish rejimiga umuman bog‘liq emas - ikkilamchi tok birlamchi tokka 
qarab o‘zgaradi, K.t.larda esa aksincha – birlamchi tok ikkilamchi tokka 
qarab o‘zgaradi; va h.z. 
7.15-rasm. ТПОЛ-10 markali tok transformatori konstruksiyasi:
1 va 2 – magnit 
o‘tkazgich o‘zaklar; 3 – mahkamlovchi halqa; 4 – birlamchi chulg‘am sterjeni; 5 – quyma 
korpus; 6 – tayanch flanes; 7 - ikkilamchi chulg‘am chiqishlari; 8 - mahkamlovchi halqa 
bo‘rtiqlari; 9 – yerlanuvchi bolt. 
T.t.lari alohida apparat ko‘rishida yoki yuqori kuchlanishli uzgichlar va kuch 
K.t.lari chiqishlarida o‘rnatiladi. T.t.larining ikkilamchi chulg‘amlari soni 
ko‘p (uchtagacha) bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida o‘lchash, elektr 
energiyasini hisoblash, rele himoya zanjirlariga ulanadi. T.t.lari klimatik 
sharoitlarni, ichkari va tashqarida o‘rnatilishini hamda normal yoki 
ifloslangan atmosferani hisobga olgan holda ishlab chiqariladi. 50 yoki 60 Hz 
chastotali va noldan mos ravishda 75, 150, 300 va 600 A diapazonlarda 
o‘zgaradigan o‘zgaruvchan tok elektr uskunalaridagi toklarni 5 A gacha 
kamaytirib o‘lchash, himoya hamda signalizatsiya zanjirlariga o‘lchash 
axborotlarini uzatishga mo‘ljallangan tok transformatorining texnik 
xarakteristikalari keltirilgan.
T.t. kirill alifbosida yozilgan shartli belgilaridagi harflar quyidagilarni 
bildiradi: T – tok transformatori; Ф – (
в фарфоровом корпусе
) chinni 
korpusda; H – (
наружной установки
) tashqarida o‘rnatiladigan; П – 
(
проходной
) birlamchi chulg‘ami to‘g‘ri chiziqli shina ko‘rinishida; Л – (
с 
литой изоляцией
) quyma izolyatsiyali; У – (усиленный) kuchaytirilgan; O 
– (
одновитковый
) bir o‘ramli; Ш – (
шинный
) shinali; M – 
(
модернизированный
) modernizatsiyalangan; K – (
катушечный
) g‘altakli; 
B – (
встроенный
) boshqa qurilmada o‘rnatilgan; T - 

---

366
7.4-jadval 
Tok transformatorining texnik xarakteristikalari 
Rusumi 
Kuchlanish 
sinfi, kV 
Himoya 
sxemalari 
uchun 
ikkilamchi 
chulg‘amlar 
soni 
O‘lchash zanjiri 
uchun 
ikkilamchi 
chulg‘amlar 
soni 
Transformatsiya 
koeffitsiyenti 
(
𝐼
1𝑛𝑜𝑚
/𝐼
2𝑛𝑜𝑚
)
 
ТФЗМ-11 ОБ-I-У 1 
ТФЗМ-11 ОБ-IV-У1 
110 
2 
3 
1 
600/5А 
Massasi, kg 
525 
7.5-jadval 
Konst-
ruktiv 
Yasa-
lishi 
Ikkilamchi 
chulg‘am nominal 
aniqlik sinfi 
10P aniqlik sinfida 
himoya uchun 
chulg‘am nominal 
chegaraviy karraligi 
𝑐𝑜𝑠𝜑 = 0,8
da nominal 
ikkilamchi yuklama, 
𝑆
𝑛𝑜𝑚.
ikkilamchi 
chulg‘amlar 
soni 
0,5 1U1
-1U2
aniql
ik si
nfida
lcha
sh uc
hun 
chulg‘a
m
10P aniqlik sinfida 
himoya uchun 
chulg‘am 
O‘
lcha
sh
uc
hun
Himoya
uc
hun
O‘lchash 
uchun 
Himoya 
uchun 
2U1
-2U3
3U1
-3U2
4U1
-4U2
2U1
-2U2
3U1
-3U2
4U1
-4U2
I 
0,5 
10Р 
20 
20 
- 
30 
30 
30 
- 
1 
2 
IV 
20 
20 
30 
3 
*Eslatma: Ushbu tok transformatori “Chirchiq transformator zavodi” AJ da ishlab 
chiqariladi. 
 
(birinchi harf emas) – (
встроенный в силовые трансформаторы
) kuch 
transformatorida o‘rnatilgan; З – (
для защиты от замыкания в землю
) 
yerga ulanib qolganda himoyalovchi qurilma uchun; P va Д – 
(
предназначенный для релейной защиты
) releli himoya uchun 
mo‘ljallangan; 0,5 – (
предназначенный для измерения
) o‘lchash uchun 
mo‘ljallangan. Barcha T.t.lar markalaridagi birinchi harfdan keyingi son 
nominal kuchlanishni(kVlarda), ikkita oxirgisi esa mos ravishda birlamchi va 
ikkilamchi toklarni bildiradi. Masalan, ТПОЛ-10-0,5/Р-600-5 markali T.t. 
shartli belgilari quyidagicha ma’noni anglatadi: T – tok transformatori; П - 
birlamchi chulg‘ami to‘g‘ri chiziqli shina ko‘rinishida; O – bir o‘ramli; 
nominal kuchlanishi 10 kV; Л – quyma izolyatsiyali; 0,5/Р – releli himoya va 
o‘lchash uchun mo‘ljallangan; nominal birlamchi tok 600 A; nominal 
ikkilamchi tok 5 A.
T.t.ni tanlashda uning pasport xarakteristikalari u o‘rnatiladigan elektr 
uskunasidagi hisoblab aniqlangan ish sharoiti bilan solishtiriladi. T.t. 

---

367
quyidagi shartlar bo‘yicha tanlanadi: 
kuchlanish bo‘yicha
– T.t. nominal 
kuchlanishi u o‘rnatiladigan elektr uskunasi nominal kuchlanishiga mos 
bo‘lishi lozim; 
yuklama toki bo‘yicha
– T.t. nominal yuklama toki u 
o‘rnatiladigan elektr uskunasi nominal yuklama tokidan kichik bo‘lmasligi 
kerak; 
nominal ikkilamchi toki bo‘yicha
– transport elektr uskunalari uchun 5 
A ga teng qilib olinadi; 
aniqlik sinfi bo‘yicha
– elektr energiyasi 
hisoblagichlarini ta’minlovchi chulg‘amlar uchun aniqlik sinfi 0,5, elektr 
o‘lchash asboblarini ta’minlovchi chulg‘amlar uchun esa 3 dan past 
bo‘lmasligi lozim. Relili himoya zanjirini ta’minlovchi T.t. aniqligi ruxsat 
etilgan 10
%
li xatolik bo‘yicha tekshiriladi; 
nominal ikkilamchi quvvat 
bo‘yicha
; 
qisqa tutashishlarga bardoshlilik bo‘yicha
. T.t. dinamik 
bardoshliligi 
√2𝑘
𝑑𝑖𝑛
× 𝐼
1𝑛𝑜𝑚
≤ 𝑖
𝑞.𝑡.
ifoda yordamida tekshiriladi, bu yerda 
𝑘
𝑑𝑖𝑛
- dinamik bardoshlilik toki karraligi; 
𝐼
1𝑛𝑜𝑚
– T.t. birlamchi tok nominal 
qiymati, A; 
𝑖
𝑞.𝑡.
– qisqa tutashish tokining maksimal oniy qiymati, A. Elektr 
uskunasining o‘zida o‘rnatilgan T.t. dinamik bardoshliligi tekshirilmaydi. T.t. 
termik bardoshliligi 
(𝑘
𝑇
× 𝐼
1𝑛𝑜𝑚
)
2
𝑡
𝑇
≥ 𝐵
𝑞.𝑡.
ifoda yordamida tekshiriladi, 
bu yerda 
𝑘
𝑇
- termik bardoshlilik toki karraligi; 
𝑡
𝑇
- termik bardoshlilik toki 
o‘tishining ruxsat etilgan vaqti; 
𝐵
𝑞.𝑡.
– qisqa tutashishda T.t.dan ajralib 
chiqadigan issiqlik miqdorini tavsiflovchi kattalik. Aniq bir T.t.ni tanlash 
katalog bo‘yicha amalga oshiriladi. Ushbu katalogda ruxsat etilgan eng katta 
yuklama va 10
%
li xatolikda yuklamaning maksimal karraligi ham 
keltiriladi.