Uo‘K: 53(072) kbk

7.24. Tokli himoya (T.h.) - Токовая защита
– 
Current protection -
tortish tarmog‘i va elektr harakar tarkibi kuch zanjirlarida qisqa 
tutashish(QT) yoki mumkin bo‘lmagan o‘ta yuklanish yuzaga kelganda 
ta’minlovchi liniyalarni avtomatik ravishda manbadan ajratish uchun xizmat 
qiladi hamda maksimal T.h. va tokli kesma kabi turlarga bo‘linadi.
Maksimal T.h. selektivligi tortish tarmog‘ining himoya qilinayotgan 
uchastkalaridagi uzgichlar uchun turli xil kutish vaqtlarini o‘rnatish, tokli 
kesmada esa ishga tushish tokini tanlash bilan amalga oshiriladi. Tortish 
tarmog‘ining ikki tomonlama ta’minlanish sxemasida asosiy elementi himoya 
qilinayotgan liniyaga tok transformatori orqali ulanadigan tok relesi bo‘lgan 
yo‘naltirilgan maksimal T.h. qo‘llaniladi. Liniyadagi tok qiymati rele 
o‘rnatma(ustavka)siga teng bo‘lganda u ishga tushadi va vaqt relesi 
chulg‘amiga kuchlanish beriladi, natijada uning kontaktlari tegishli uzgich 

---

368
boshqaruv zanjirini ulaydi hamda uzgich QT yoki o‘ta yuklanish yuz bergan 
liniya uchastkasini manbadan ajratadi.
7.25. Tokli kesma 
(T.k.)
 – Токовая отсечка
– 
Current cutoff -
QTda 
ishga tushadigan tokli himoya bo‘lib, u cheklangan zonada ishlovchi 
yordamchi himoya turi hisoblanadi, masofaviy himoya bilan birga ikki 
bosqichli himoyani tashkil etadi hamda fiderlar va seksiyalash postlarida 
qo‘llaniladi. T.k. funksiyasini maksimal tok relesi bajaradi. Bu himoya 
maksimal tokli himoyadan selektivlikni ta’minlash prinsipi bilan faqr qiladi.
7.26. Tortuvchi nimstansiya
(
magistral temir yo‘l
)(T.n.) 
- Тяговая 
подстанция 
магистральной железной дороги
- Traction power 
of the 
main railway
-
elektr energiyasini o‘zgartirish va elektr harakat tarkibini va 
temir yo‘l boshqa iste’molchilarini elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun
xizmat qiladigan elektr jihozlar majmuasi bo‘lib, odatda (t.y. elektrlashgan 
uchastkalari birinchi toifali iste’molchilar turkumiga mansub bo‘lganligi 
bois) ikkita o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan elektr energiyasi manbayidan (yoki 
bitta manbadan ikkita alohida elektr uzatish liniya(EUL)laridan radial 
sxemasi asosida) ta’minlanadi hamda tashqi elektr ta’minoti tizimiga ulanish 
turiga ko‘
ra bosh 
(94 kV li tortish elektr ta’minoti tizimlarida),
tayanch
va 
oraliq
tortuvchi nimstansiyalarga bo‘linadi. Tayanch T.n. elektr energiyasini 
tashqi elektr ta’minoti tarmo‘gidan uchta va undan ham ortiq EULlaridan, 
oraliq T.n. esa ikkita ta’minlovchi kirishlardan oladi. Tashqi elektr ta’minoti 
tizimiga ulanish xarakteriga ko‘ra oraliq T.n.lar 
tranzit 
va “
otpayka
”li 
T.n.larga bo‘linadi. Tranzit T.n.lar tashqi elektr ta’minoti tarmo‘giga kesma,
“otpayka”li T.n.lar esa unga “otpayka”lar ko‘rinishida ulanadi. Tortish 
yuklamalarini ta’minlash uchun ayrim hollarda energetik tizim 
nimstansiyasi(tuman nimstansiyalari) hududida taqsimlash qurilmasi(TQ) 
quriladi; bunday holatda bu nimstansiya birlashgan nimstansiya deb ataladi. 
Boshqaruv 
usuliga 
ko‘ra 
tele 
boshqariladigan
va 
tele 
boshqarilmaydigan
T.n.larga; xizmat ko‘rsatish usuliga ko‘ra 
doimiy 
navbatchilikli
, 
navbatchiliksiz
; mobilligiga ko‘ra 
statsionar
va 
ko‘chma
; 
binolarining konstruktiv xususiyatlariga ko‘ra kapital binoli, mobil binoli va 
kombinatsiyalashgan T.n.larga bo‘linadi. T.n. himoya, avtomatika va
boshqaruv zanjirlari o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tokli qilib yasaladi.
O‘zgaruvchan tok T.n. 27,5 kV, 2x27,5 kV, 94 kV li tortish tarmoqlarini 
elektr energiyasi bilan ta’minlaydi. Mamlakatimiz elektrlashgan t.y.larida 
hozircha T.n. faqat 27,5 kV li tortish tarmog‘ini ta’minlaydi (7.16- rasm). 

---

369
O‘zgaruvchan tok T.n. elektr energiyasini 110 yoki 220 kV kuchlanishli 
tashqi elektr ta’minoti tarmo‘gidan oladi. Tortuvchi nimstansiya uchta
7.16- rasm. 27,5 kV kuchlanishli tortuvchi nimstansiya sxemasi:
TQ – 
taqsimlash qurilmasi; TT1 va TT2 - tortuvchi transformatorlar; EHT – elektr harakat 
tarkibi. 
chulg‘amli uch fazali transformatorining yuqori kuchlanishli chulg‘amlari 
tashqi tarmoqqa ulanadi; quyi kuchlanishli (tortish) chulg‘amlaridan biri 
ishchi kuchlanishi 27,5 kV bo‘lgan elektr harakat tarkib(EHT)larini, 6; 10 
yoki 35 kVli boshqa (tuman) chulg‘amlari esa tuman notortuvchi 
iste’molchilarini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Elektr energiyasi 
ta’minotini zahiralash uchun T.n.da ikkita tortuvchi transformator o‘rnatiladi. 
Tortish 
yuklamasining 
nominal 
kuchlanishi 
transformator 
tortish 
chulg‘amining salt ish rejimidagi 27,5 kV ga teng bo‘lgan kuchlanishi 
hisoblanadi.Tashqi elektr ta’minoti EULdan elektr energiyasini qabul qilib 
olish uchun T.n.da maxsus TQ quriladi(7.16- rasm). Bu TQ EULdan 
ta’minlovchi kirishlar orqali elektr energiyasini oladi. 

---

370
Nimstansiya rusumiga qarab TQ har bir ulanishda yuqori kuchlanishli 
uzgichlar bilan; yuqori kuchlanishli uzgichlar bilan; qisqa tutashtirgichlar va 
alohodalagichlar bilan; yuqori kuchlanishli uzgichlarsiz, ammo qisqa 
tutashtirgichlar va alohodalagichlar bilan. Barcha tok o‘tkazuvchi qismlar, 
elektr apparatlar va elektr qurilmalar ochiq joyda o‘rnatiladi hamda xizmat 
ko‘rsatuvchi xodimlar ishlash xavfsizligini inobatga olgan holda montaj 
qilinadi. Tortuvchi transformatorlar va boshqa qurilmalarni transportirovka 
qilishni osnlashtirish maqsadida nimstansiyani magistral t.y. bilan bog‘lovchi
t.y. shoxobchasi quriladi. 27,5 kVli tortuvchi transformator nimstansiyaning 
ochiq hududida joylashgan 27,5 kVli Tqni ta’minlaydi. Bu TQ o‘z navbatida 
tortish tarmog‘ining T.n.dan o‘ng va chap tomonidagi elektrlashgan t.y.larda 
harakatlanayotgan EHTlarini, kontakt tarmog‘i tayanchlarida osilgan “Ikkita 
sim-rels” liniyasini, (agar T.n. va depo stansiyada joylashgan bo‘lsa) stansion 
va depo yo‘llari kontakt osmalarini, muzlamani eritish fiderlarini, T.n. o‘z 
ehtiyojlari uchun kerak bo‘lgan transformatorlarni elektr energiyasi bilan 
ta’minlaydi. TQga ko‘ndalang, bo‘ylama va ko‘ndalang-bo‘ylama sig‘imli 
kompensatsiya qurilmalari ulanishi mumkin. TQ T.n. qurilgan joyda montaj 
qilinishi yoki zavodda yasalgan komplekt qutilar ko‘rinishida yig‘ilishi 
mumkin. 
2x25 kVli o‘zgaruvchan tok T.n.lari elektr energiyasini 110 yoki 220 kV 
kuchlanishli tashqi elektr ta’minoti tarmog‘idan oladi, ularda 110 yoki 220 
kV kuchlanishli TQ mavjud bo‘lib, undan maxsus ikkita yoki uchta 
chulg‘amli tortish transformatorlari ta’minlanadi. Ikkita chulg‘amli tortish
transformatorlari TT1 va TT2 o‘rnatilganda(7.17- rasm) 110 yoki 220 kV 
yuqori kuchlanish 50 kV kuchlanishga o‘zgartiriladi. Bu transformatorlar 
ikkilamchi chulg‘amlari o‘zaro ochiq uchburchak sxemasida ulanadi. T.n. da 
odatda uchinchi(zaxira) transformator ham o‘rnatiladi. TT1 va TT2 lar 
ikkilamchi chulg‘amlari uchtadan chiqishda ega bo‘lib, har bir transformator 
ikkita chetdagi chiqishlari orasidagi kuchlanish 50 kV, o‘rta va chetdagi 
chiqishlar orasidagi kuchlanishlar esa 25 kV dan. TT1 va TT2 elektr jihatdan 
o‘zaro birlashtiriladi va tortish relslariga va 2x25 kVli TQga ulanadi, keyin 
esa T.n.dan kontakt tarmog‘i tayanchlari bo‘ylab bo‘ylama fiderlar va 
kontakt osmasi simlari tortiladi. Bitta yo‘nalish bo‘ylama fideri tortuvchi 
transformator bilan elektr jihatdan ulangan, shu transformator boshqa 
chiqishi esa shu yo‘nalish kontakt osmasi bilan ulangan. Fider va kontakt 

---

371
osmasi orasidagi kuchlanish 50 kV, fider bilan tortish relslari va tortish 
relslari bilan kontakt osmasi orasidagi kuchlanishlar 25 kV danga teng.
7.17- rasm. 2x27,5 kV kuchlanishli tortuvchi nimstansiya sxemasi:
TQ – 
taqsimlash qurilmasi; TT1 va TT2 - tortuvchi transformatorlar; TumT1 va TumT2 – 
tuman tarnsformatorlari; AT – avtotransformatorlar; EHT – elektr harakat tarkibi.
Tortish tarmog‘ida yo‘lning har 8 – 12 km ida bo‘ylama fiderlar, kontakt 
osmasi va tortish relslarini o‘zaro bog‘lovchi liniya avtotransformatorlari 
o‘rnatiladi. 50 kV kuchlanish EHTlariga ushbu avtotransformatorlar orqali 
uzatiladi; bunda tortish tarmog‘idagi elektr energiyasi isrofi va kuchlanish 
yo‘qolishi kamayadi, EHTlari esa 25 kV kuchlanish bilan ta’minlanadi. 2x25 
kVli o‘zgaruvchan tok tortish elektr ta’minoti tizimida elektrlashtirilgan t.y. 
uchastkalarida 25 kVli o‘zgaruvchan tok tortish elektr ta’minoti tizimida 
elektrlashtirilgan t.y. uchastkalarida harakatlanadigan EHT parkidan to‘la 
foydalanish mumkin bo‘ladi. 2x25 kVli tizimda 50 kV kuchlanishli fiderlar 
va avtotransformatorlarning mavjudligi yondosh T.n.lararo masofani 80 – 90 

---

372
km gacha uzaytirish imkoniyatini beradi (25 kVli o‘zgaruvchan tok tortish 
elektr ta’minoti tizimida bu masofa 45 – 55 km ni tashkil etadi). T.y. 
atrofidagi tuman iste’molchilarini ta’minlash uchun alohida TumT1 va 
TumT2 transformatorlari o‘rnatiladi. Bu transformatorlar 6; 10 yoki 35 kV 
kuchlanishli TQga elektr energiyasini uzatadi. 
O‘zgaruvchan tok T.n.lari o‘z ehtiyojlarini ta’minlash uchun ikkita 
alohida transformator o‘rnatiladi. Yoritish tarmog‘i ham ushbu 
transformatorlardan ta’minlanadi. Yoritish asboblarining bir qismi maxsus 
yoritish tarmog‘i(akkumulyator batareyasi)dan ta’minlanadi, bu asboblar 
T.n.ning normal ish rejimida transformatorlardan, avariya rejimida esa 
avtomatik ravishda akkumulyator batareyasidan ta’minlanadi. T.n.da tunda 
nimstansiyaning ochiq qismida tezkor, ta’mirlash-taftish ishlarini bajarish 
uchun ham yoritish tizimi ko‘zda tutilgan. Akkumulyator batareyasi 
uzgichlar elektromagnit yuritmalari, himoya va signalizatsiya zanjirlari, 
avtomatika va telemexanika qurilmalari manbayi vazifasini ham bajaradi; 
doimiy zaryadlanib turadi; u joylashgan xona ventilyator yordamida 
shamollatib turiladi. Ta’mirlash-taftish va tezkor ishlar bajarilishini 
osonlashtirish maqsadida TQda