Avtomatika elementlari va ularning asosiy ko’rsatkichlari
Avtomatika elementi deb o’lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi o’zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to’rt xil strukturaviy belgilanish sxemalaridan iborat bo’ladi (1.1- jadval):
a) oddiy bir martali (birlamchi) to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish;
b) ketma-ketli to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirish;
v) differensial sxemali;
g) kompensatsion sxemali.
Oddiy o’lchash o’zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan bo’ladi. Ketma-ketli o’zgartgichlarda esa (b) oldindagi o’zgartirgichning kirish ko’rsatgichi keyindagi o’zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi o’zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o’zgartirgich esa chiqish elementi deb yuritiladi. O’zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali o’zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo’lgan sharoitda qo’llaniladi
Differensial sxemali o’lchash o’zgartirgichlari nazorat qilinayotgan kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo’lganda qo’llaniladi.
Kompensatsion sxemali o’zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ishlashi, universalligi hamda o’zgartirish koeffitsiyentining tashqi ta’sirlarga deyarli bog’lik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatik sistemalarda muhitdagi har xil tabiiy parametrlar ( temperature, namlik) yoki ob’yekt qiymatining o’zgarishini sezishi uchun o’lchov elementlari-Datchiklardan foydalaniladi.Termorezistor temperaturaning eng sodda datchigidir.undan issiqxonalarda, parrandachilik fabrikalarida qo’llaniladi.
Datchiklar boshqarilayotgan parametrning qiymatini (termik pechdagi temperaturani, gazoprovoddagi bosim, elektr zanjiridagi tokning kuchi) qabul qiladi hamda keying uzatishlar uchun qulay signallarga aylantiradi.
Texnologik jarayonning parametrlarini rostlaydigan yoki ularni boshqaradigan avtomatik sistemalarda ijrochi mexanizmlardan foydalaniladi.Ular datchikning signali bo’yicha rostlovchi organni harakatga keltiradi.Ko’pincha ijrochi mexanizm sifatida dvigatellardan foydalaniladi, bu dvigatellardagi valning aylanishi rostlovchi organning surilishiga olib keladi.Rostlovchi organ normadan chetlashgan parametrga ta’sir etadi., masalan suyuqlik yoki gazning sarflanishini o’zgartiradi.
Ijrochi mexanizm datchikdan kelgan signal bo’yicha ishga tushadi, lekin uning ishga tushishi boshqaruvchi qurilmalar yordamida amlga oshadi.Avtomatikada bunday qurilma sifatida har xil relelar xizmat qiladi.Avtomatik sistemalarda electron, fotoelektrik,elektromagnitli relelardan foydalaniladi.Ular signalning kirishdagi darajasiga bog’liq holda sistemani boshqa rejimga ulaydi,bunda avtomatik sistemada ijrochi mexanizm dvigatelining ulanishi yoki uzilishi ro’y beradi, o’lchanayotgan parametrga ta’sir ko’rsatish boshlanadi yoki tamom bo’ladi
Avtomat texnologik jarayonning qaysi parametri nazorat qilinishi kerakligini “Bilishi” va qiymatni “Eslab qolishi “ lozim.Buning uchun avtomat qurilma sostaviga ish programmasini tuzishda yordam beradigan belgilovchi element kiradi.
Parametrlarni boshqarish va rostlash avtomatik sistemalarining zarur tarkibiy qismi- taqqoslovchi element bo’lib, u belgilovchi va o’lchovchi elementlardan keladigan signallarni taqqoslaydi, rostlanayotgan parametrning normadan chetga chiqishini belgilaydi va shunga muvofiq holda jarayonga ta’sir ko’rsatish signalini bujudga keltiradi.
Hozirgi sistemalarda bu vazifani ko’proq elektron -hisoblash texnikasi bajaradi
Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar, elementlar va moslamalarning montaj, sozlash, rostlash, ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalardan foydalinadi. Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksional, strukturaviy, prinsipial va montaj sxemalariga bo’linadi. Funksional sxemalar moslamalarni, elementlarni, vositalarni o’zaro bog’lanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi. Elementlar sxemada to’rtburchak shaklida belgilinadi, ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar bilan belgilanadi. Strelkaning yo’nalishi signalning o’tishini ko’rsatad
