Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

16-rasm. Beresklet qalqondori (Unaspis evonymi (Comst.)).
A - beresklet qalqondori bilan zararlangan beresklet bargi,
B - zararlangan barg va yosh novdalarning sekin-asta qurishi, D - qalqondorning qalqon ostidagi urg ‘ochisi. (Andijon shahar A-B-14.05.2017-y. Andijon davlat universiteti V-25.03.2019-y.)
Erkaklarining tanasi oq pillaga o‘xshash qalin mumsimon o‘ziga xos yupqa ipchalar bilan qoplangan bo‘ladi. Uning boshini ustki tomonidagi qora ko‘zlari aniq bilinib turadi. Voyaga yetgan erkak hasharotning bir juftdan uzun mo‘ylovlari, ko‘zlari, qanotlari va uch juft oyoqlari aniq ko‘rinib turadi.
Urg‘ochilarining lichinkalik davri erkaklariga nisbatan ikki marta qisqa bo‘ladi, chunki ularda qanot rivojlanmaydi. Qanotlar shakllanmasligi hisobiga oxirgi qanotlar rivojlanadigan ikki davr umuman qisqargan. Bu o‘zgarishlaming hammasi ulami lichinkalik davrda ko‘payishiga, ya’ni neoteniyaga olib kelgan.
Farg‘ona vodiysi uchun beresklet qalqondori adventiv tur hisoblanadi. Ushbu qalqondomi birinchi bor A.D.Arxangelskaya


70




i muntin tekshiruvlari davomida Toshkentdagi O‘rta Osiyo davlat iini vcrsitetining botanika bog'i issiqxonasida o‘sayotgan beresklet- ihin topgan (ApxanrejibCKaji, 1937). Biroq, keyinchalik, bu qal- qondor respublikaning dcyarli barcha viloyatlari shahar va qishloq- Lmga tarqalib kctganligi va bcreskletning jiddiy zararkunandasiga nylangani yaqqol sezila boshlandi.
Beresklet qalqondorini O‘zbekistonning turli hududlarida tar- jnlishi va uning biologik xususiyatlariga doir materiallar adabiyot iniinbalarida berilmagan. Shu sababli biz bu hasharotning tarqalishi, biologik xususiyatlari o‘rganildi.
Tadqiqotlarimizda Farg‘ona vodiysining ayrim hududlarida olib borilgan kuzatuvlarda Unaspis evonymi turining biologik va ckologik xususiyatlari va ozuqa o‘simligini zararlash darajalari o'rganildi (Andijon, 2013-2018-yy.).
Mazkur qalqondor qalqonining ustki tomoni ochjigarrang, chetki qismlari esa kulrang ko‘rinishda boTadi. Qalqonning uzun- ligi 1,7-1,9 mm, eni 0,92 mm atrofida. Qalqon ostidagi urg‘ochi qalqondor och-sarg‘ish rangda boTib, tanasining bo‘g‘imlari yax- shi ko‘rinib turadi. U oziqlanayotgan o'simlik novda va barglarini (o‘qima suyuqligini soTib, uni o‘sish va rivojlanishdan orqada qoli- shiga, barglari esa kamayib, qalqondor bilan kuchli zararlanganlari asta qurib qolishiga olib keladi.
Bereskletning shox, novda va barglarida oziqlanayotgan qal- qondorlarning tarqalish dinamikasini o‘rganish uchun zararlangan bereskletning barglaridan namunalar olib, unda joylashgan qalqon- dorlar soni hisoblab chiqildi.
Beresklet qalqondorining hayotiy jarayonlariga oid kuzatishlar tabiatda va qisman laboratoriya sharoitida fcvral oyining uchinchi dckadasidan boshlab olib borildi (AxMeaoB, CodnpoB, fOjiuneBa, KaxxopoBa, FyjioMiijmnHOB 2017).


71




Binokulyar mikroskop yordamida urg'ochi hasharotlarniii); ko'rinishi, tanasida sodir bo‘layotgan ayrim o‘zgarishlar, oziqki- nayotgan hasharot tanalarini asta yiriklashishi va tuxum naychalari dagi tuxumlami shakllanib borishi kabilarga e’tibor berildi.
Qishlab chiqqan urg‘ochilari tekshirilganda, ulaming aksariyati tirik ekanligi ma’lum bo‘ldi (50 tadan 42 tasi tirik, 8 tasi nobud bo‘lgan). Nobud bo‘lganlarining qalqoni qoramtir, tanasi ham yas- silashib, ozuqa o‘simligiga yopishgan holda ko‘rinadi.
Fevral oyi oxiridagi kuzatishlarimizda urg‘ochilari tuxum naychalarida tuxumlar hali shakllanmaganligini aniqladik.
Mart oyining birinchi dekadasida urg'ochi hasharotlaming tuxum naychalarida dastlabki shakllanayotgan tuxumlar paydo bo'lganligi ma’lum bo‘ldi (Andijon shahri, 9.03.2013-y.). Shu oyning ikkinchi dekadasiga kelib urg‘ochilaming rivojlanishi tez- lashib, tanalari ancha yiriklashib, tuxum naychalaridagi tuxumlar soni ko‘payib, uzum shingili shaklida ko'rina boshladi (Andijon, 12.03.2013-y.). Tuxum qo'yish boshlanishi bilanbirga, tuxumlardan “daydi lichinkalar” ham chiqa boshladi (Andijon, 19.04.2013-y.). Tuxumdan chiqqan “daydi lichinkalar” dastlab bir necha muddat ha- rakatsiz bo‘lib, so‘ng ular asta harakatga tushdi. Harakatlanayotgan lichinkalaming bosh qismida 1 juft ko‘z o‘mida qora dog'chalar, 1 juft mo‘ylovlari, ko‘kragida 3 juft oyoqlari, dum qismida 2 ta uzun qilga o'xshash o‘simtalari ko‘zga tashlanadi. Aprel oyi 3 dekadasi- ning oxirlarida lichinkalar barglarga, ikki va bir yillik novdalarga oziqlanishga o‘tganligi kuzatildi (Andijon, 26.04.2013-y.).
Lichinkalar barglaming asosan, orqa tomonidagi, o‘q tomirini ikki yonida va undan chiqqan yon tomirlar atrofida qator tizilib, qolgan qismlarida tarqoq koloniya hosil qilib joylashadi. Barglar- da joylashgan lichinkalar sonini aniqlash shuni ko‘rsatdiki, bitta bargning orqa tomonida 534 tani, bargning asosiy ostki o‘q tomimi ikki yonidagi lichinkalar esa 97 tani, oldingi tomonidagi o‘q tomiri


72




. < >nidagilari esa 28 tani tashkil qiladi. Undan tashqari, bargning ol- Hiiigi tomonida hali oziqlanishga o‘tmagan, harakatlanayotgan li- < lnnkalami ayni davrda ham kuzatildi. Lichinkalar kattaligi o'lchab I o'rilganda o'rtacha uzunasiga 0,35 mm, eniga 0,2 mm ni tashkil qildi.
Tuxumlar qo'yilishi natijasida urg'ochilaming tuxum naycha- larida tuxumlar soni kamayganligi 32-46 ta atrofida qolgani aniq- landi.
2013-yil may oyining dastlabki kunlaridagi kuzatishlarimiz- da, lichinkalar o'simlik novdalarida va barglarida keng tarqalgan- hgi, ulami ko'pchilik qismi barglaming tomirlari atrofida chizilib loylashganligi ma'lum boTdi (Andijon, 03.05.2013-y.). Lichinkalar barglarning ustki va ostki tomonlarida bir xil taqsimlanmaydi.
May oyining ikkinchi dekadasida olingan namunalardagi nati- jalarga ko'ra, o'simlik shoxlarida va barglarida lichinkalar erkak va urg'ochilarga aylanganligi kuzatildi (Andijon, 17.05.2013-y.).
Ikkinchi avlodga mansub voyaga yetgan urg'ochilarining tuxum naychalarida iyun oyining birinchi dekadasidan boshlab tuxumlar rivojlana boshlaydi. Bu davrda har bir urg'ochi tanasida 23^17 ta gacha tuxumlar shakllanganligi ko'rinadi.
lyun oyining boshlaridan erkak hasharotlar yoppasiga uchib chiqa boshlaydi. lyun oyining 3-dekadasidan boshlab ikkinchi av- lodga mansub urg'ochi lichinkalar chiqa boshlaydi. Bu lichinkalar ham o'simlikning poya va maTum bir qismi barglarda oziqlanishga o'tadi.
Kuzatishlarimiz natijalariga ko'ra, beresklet qalqondori tad- qiqotlar olib borilgan Farg'ona vodiysi sharoitida yiliga ikki avlod berib rivojlanadi.
Tol namatsimon qurti - Gossyparia salicicola Borchs. An- dijon viloyati sharoitida tollar avlodining bir qancha turlari keng tarqalgan boTib, bularga oq tol - Salix alba, qora tol - Salix nig-


73

ra, sadaqayrog‘och - Salix babylionica kabilar kiradi. Mazkm o simhklar vod_lyda qadimdan ekib o‘stirilib, uning novdalari vi shoxlandan turli maqsadlarda foydalanib kelingan. Jumladan, tol- mng yosh novdalandan ro‘zg‘or uchun turli idishlar, savatlar, sa- vatchalar to‘qilib kelinayotgan boTsa, yirik shoxlaridan qurilish matenah sifatida foydalaniladi.

Tol namatsimon qurti monofag boTib, u faqat tollarda yashaydi. arg ona vodiysida tol namatsimon qurtining 2-yoshli lichinkalari tolning msbatan yo‘g‘on shoxlarida, shox va novdalarning asosan ostki tomomda qishlashi kuzatiladi. Bunday lichinkalarning rang- lan qo‘ng‘ir qoramtir ko‘rinishida boTib, ozuqa o‘simligida tarqali- shi ham turli darajada bo‘ladi (17-rasm).


A n


^B D