Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

Tol namatsimon qurtining erkak va urg‘ochi individlari nisbali T/N»	Namunalar yig‘ilgan joy	Namuna JVe
Tol daraxtidan olingan lichinkalar (novda uzunligi - 10 sm, novda eni- 1 sm)
Urg‘ochi	Erkak
1.	Andijon davlat universitcti, Botanika bog‘i (Andijon, 2019; 19-25.03).	1.	21	1
		2.	15	1
		3.	12	-
		4.	18	1
		5.	10	-
2.	Andijon tumani (Andijon, 2019; 20-28.03).	1.	25	2
		2.	20	1
		3.	15	1
		4.	28	3
		5.	10	-

Jadvalda ko‘rinib turganidek, erkak hasharotlar urg‘ochilariga nisbatan oz, o‘rtacha 1/20 nisbatdauchraydi. Buhol urg‘ochilarning tuxumlarini otalanishida erkaklarning deyarli ahamiyati bo‘lmasligini ko‘rsatadi. Erkak hasharotlarning harakatlari juda sustligi, yaxshi ucha olmasligi ham urg‘ochilarini oz sonli erkaklari otalantira olmasligiga sabab bo‘lishi mumkin.
Mart oyining ikkinchi dekadasidagi kuzatishlarimizda bo‘lg‘usi erkak hasharotlarning oyoqlari o‘sib, yo‘g‘onlashayotganligi, ko‘krak qismida qanot boshlang‘ichlari paydo bo‘layotganligi, 0,5 va 0,7 mm oralig‘idagi mo‘ylovi yaxshi ko‘rinayotganligi ma’lum bo'ldi.


76




I rkak hasharotlar tabiatda aprel oyining birinchi dekadasida pnydo bodadi. Uning tashqi ko‘rinishida rangi to‘q qizil bo'lar l iii. Erkak hasharot oq pillasimon qalqon ostida rivojlanib, qal- qonning orqa tomonidan tashqariga chiqqach biroz harakatsiz ho'lib, bu holat bir necha daqiqa davom etadi. So‘ngra erkak ha- .harot mo‘ylovlarining qorin qismini turli chang to‘zonlardan to- ■alangandek harakat qiladi va so‘ngra o‘rmalab urg‘ochilarini izlashga tushadi. Urg‘ochilarga yaqinlashgach, erkakning harakat- Lirida o‘zgarishlar bo‘lib, urg‘ochining atrofini aylanib chiqadi. Mo‘ylovlari bilan urg‘ochini turli tomonlarini go‘yo o‘rgangandek harakatlar qiladi. Bu jarayon 2-3 minut davom etadi. So'ngra bun- day harakatlar to‘xtab, erkak hasharotning mo‘ylovlari tikkaga ko‘tarilgan holatda bir qancha vaqt tebranib turadi. Bunday hara- katlar, o‘z navbatida, urg'ochisida ham paydo bo‘lib, uning qo- rin tomoni asta qisqarib cho‘ziladi. Erkak hasharotning oyoqlari urg‘ochini silab siypalashda davom yetgan vaqtda urg‘ochining qorin qismini oxirgi segmentida 3 ta oq pardasimon o‘siq paydo bo‘ladi. O‘rtadagi o‘siq aniq yirik, yo‘g‘on bo'lib, bu urg‘ochilik jinsiy a'zosi hisoblanadi. Shu paytga kelib erkak hasharot o‘z jinsiy a'zosini urg‘ochilik jinsiy a’zosini ichiga kiritishga harakat qiladi. Biroq, bu jarayon juda qiyinchilik bilan o'tadi. Erkak jinsiy a’zosi ancha uzunligi va urg'ochi jinsiy a’zosining biroz tebranib turishi erkakni urg‘ochi jinsiy a’zosini topishini qiyinlashtiradi. Erkaklik jinsiy a'zosi turli tomonlarga botirib ko‘riladi. Ba’zi hollarda erkak hasharot urg‘ochi jinsiy a'zosini topa olmasdan boshqa urg‘ochini izlab ketish hollari ham uchraydi. Erkak urg‘ochi jinsiy a’zosini topib, unga o‘z a’zosini kirgizgandan so‘ng uning harakati juda kuchayadi. Bunda uning qorin qismi tezlik bilan qisqarib cho‘zilib mo‘ylovlari harakati kuchayib, qanotlari ham qaltirab turishi ku- zatiladi. Bu holat yarim - bir minutgacha davom etadi. Nihoyat, ma’lum daqiqalar o‘tgach, tinch qolib, qorin qismi qisqarib bukili-


77




shidan to‘xtaydi, mo‘ylovlari, qanotlari kuchli silkinadi. Bu silkm ishlar to‘xtagach, erkagi urg‘ochi ustidan tushib, o‘sha yerda qisq.i tin oladi va endi boshqa urg‘ochini izlash uchun o‘rmalab ketadi.
Erkaklarning urg‘ochilariga nisbatan oz sonda bo‘lishi kopn latsiyani yuqorida ta’kidlanganidek, murakkab jarayonligi ham hi sobga olinsa, erkak hasharotni ko‘plab urg‘ochilari bilan qo‘shilisli potensiali yanada pasayadi. Bu hodisa kelgusida urg'ochi hasharot- larning partenogenez va neoteniya yo‘li bilan ko‘payish mumkin- ligini tasdiqlaydi. Urg‘ochi hasharotlarning rivojlanishi aprcl oyi davomida ham o‘tib, ularning tuxum naychalarida asta-sekin turh rivojlanish darajasidagi pushti rangli tuxumlari shakllana bosh- laydi. Bunday tuxumlarning kattaliklarini o‘lchab ko‘rilganda, ularning uzunligi 0,6-0,9 mm, eni 0,4-0,6 mm ga qadar borishligi aniqlandi.
Shakllanayotgan tuxumlar har xil rivojlanish darajasida bo‘ladi. Aprel oyidagi kuzatishlarda rivojlanayotgan urg‘ochilarning tuxum naychalarida o‘rtacha 17-42 tagacha tuxumlar borligini ko'rsatadi. Urg‘ochilari tuxum qo‘yishga yaqinlashgan sari ularning ustki to- monida oq namatsimon parda bilan qoplanish boshlanadi. Parda urg‘ochi hasharot ustini butunlay qoplab olmay turli joylari ochilib to‘rsimon ko‘rinishda gavdani qoplab oladi. Shunday urg‘ochilami tuxum naychalari may oyining birinchi uch kunligida tekshirib ko‘rilganda, endi tuxum naychadagi tuxumlarning soni 72 tadan 188 tagacha, 2014-yilgi hisoblashlarda csa, xuddi shu davrda 10 tadan 121 tagacha tuxum paydo bo‘lishini ko‘rsatdi (6-jadvalga qarang).
Jadvaldan ko‘rinib turganidek, urg‘ochilaming tuxumlari turli yil mavsumlariga ko‘ra har xil sonda ekanligi ma'lum bo‘Idi. Jum- ladan, 2013-yilda olingan namunalarda tuxumlar soni 72 tadan 188 tagacha bo‘lsa, 2014-yilga kelib, bu ko‘rsatkich 10 tadan 121 ta gachani tashkil etdi. Organizmlarda tuxum hujayraning rivojlanishi bu birinchi navbatda haroratga bog'liq, mos ravishda tol namatsi-


78

iiioii qurtining tuxumlari soni ham iqlimiy omillardan haroratga liog'liqligi shubhasiz. 6-jadval Tol namatsimon qurti serpushtliligi Namuna yig‘ilgan joy