Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

3-jadval Pista yostiqsimon qurtining morfometrik ko‘rsatkichlari (n±10) Namunalar olingan sana	Bo‘yi (mm)	Eni (mm)
Tananing qalinligi (mm)
16.IV.2018-y.	3,5 ±0,12	2,2 ±0,14	0,9 ±0,17
19.IV.2018-y.	3,2 ±0,18	2,1 ±0,24	0,8 ±0,07
22.IV.2018-y.	3,7 ±0,32	2,6 ± 0,26	0,7 ± 0,03
25.IV.2018-y.	3,7 ±0,32	2,4 ± 0,06	0,8 ± 0,07
28.IV.2018-y.	3,4 ±0,02	2,4 ± 0,06	0,6 ±0,13
3O.IV.2O18-y.	3,6 ± 0,22	2,6 ± 0,26	0,7 ± 0,03
3.V.2018-y.	3,7 ±0,32	2,6 ± 0,26	0,8 ± 0,03
6.V.2018-y.	3,6±0,22	2,6 ± 0,26	0,8 ± 0,03
9.V.2018-y.	3,9 ±0,52	3,0 ± 0,66	0,9 ±0,13
14.V.2018-y.	2,5 ±0,88	1,7 ±0,64	0,6 ±0,13

59

18.V. 2018-y.	2,4 ±0,98	1,6 ±0,74	0,5 ±0,.’1
O‘rtacha	3,38±0,37	2,34±0,32	0,73±0,0'J

Jadvaldan ko‘rinib turganidek, turli vaqtlarda olingan nainii nalar ichida voyaga yetgan urg‘ochi soxtaqalqondor - tana u/iuu ligining eng yuqorisi 3,9±0,52 mm ni tashkil etsa, quyi ko'rsatku h 2.4±0,98 mm ni tashkil etdi. Tanasi enining oTchami eng yirigidu I mm ni tashkil yetgan boTsa, quyi ko‘rsatkich 1,6 mm ni tashkil ctdi
Ushbu hasharotning ikkinchi yoshdagi lichinkalari ozuqn o‘simligining yo‘g‘on shoxlarida qishlaydi (12-rasm), (CoGupoii. XycauoB, 3oKHpoB, A6ayjiJiaeB, 2018).


12-rasm. Pista yostiqsjmon qurti (Anapulvinaria pistaciae
Bodenh.). A - pista yostiqsimon qurtining lichinkalarini o ‘simlik
novdasida joylashishi. B -yostiqsimon qurtning bargda joylashi-
shi (Bog‘ishamol daxasi 18.05.2019-y.).
Kuzatishlarimizda qishlab chiqqan lichinkalar bizning sharoiti- mizda aprel oyining boshlaridan yosh novdalarga o‘tib, ularning ostki tomonida 2-3 tadan boTib, oziqlanishga tushganligini ko‘rdik. Andijon shahrining BogTshamol hududida tashkil qilingan pistazor-


60

I ■ i|iiilning qishlab chiqqan lichinkalarining o‘simlik novda- ■ |nyl < lnsli zichligi o‘rganildi (4-jadval Andijon-Bog‘ishamol, Ml 4-jadval l'hln yosliqsimon qurti lichinkalari miqdor zichligining haroratga bog‘liqligi (n 10) Nmiitiiialar uluigan sana	Uzunligi 20 sm li novda diametri (sm)	Lichinkalar soni, dona	Harorat, °C
l(i IV.2018-y.	0,8	20 ± 0,93	12
I'» IV.2018-y.	0,9	20 ±0,93	13
f82.IV.2018-y.	1,5	32 ±0,75	14
2 VI V.2018-y.	1,0	36±0,14	15
»X.I V.2018-y.	1,2	39 ±0,25	14
IO.IV.2O18-y.	3,5	44 ±0,63	17
03.V.2018-y.	2,2	52 ±0,45	18
06.V.2018-y.	2,5	63 ± 0,54	17
O9.V.2O18-y.	1,8	45 ±0,62	18
!4.V.2018-y.	3,1	86 ±0,28	18
18.V.2018-y.	3,2	88 ± 0,17	20

Jadvaldan ma’lum bo‘lishicha, aprel oyidagi haroratning ortib borishi yo‘g‘on shoxlarda qishlab chiqqan lichinkalami novdalarga oziqlanishga o‘tayotganligi tufayli lichinkalar sonining ham oshib borishiga olib keladi.
Pista yostiqsimon qurtining qishlab chiqqan lichinkalarining rivojlanishi haroratga bog‘liqligini matematik korrelyatsion tahlil usulida amalga oshirildi.
Anapulvinaria pistaciae turining rivojlanish siklini harorat omili bilan korrelyatsion bog‘liqligiga oid hisoblash natijalariga ko‘ra, aprel oyidagi haroratning ortib borishi, ularning rivojlanishi-


61

ga bogTiqligi ishonchli darajada ekanligini ko‘rish mumkin (n Ul, t_f 3,88, t =3,36, k=n-2=9, t > t , P>0,01).

Oziqlanishni boshlagan lichinkalar tashqi tomondan yii|>«|4 och-sariq rangli parda bilan qoplangan bo‘ladi. Ba’zan u rangnlj bo‘lib ham ko‘rinadi. Undan tashqari, tananing ustki qismida hai \il shakldagi mumsimon tukchalarni ko‘rish mumkin.
Olib borilgan tadqiqotlar natijasida pista yostiqsimon quiii ning biologik va ekologik xususiyatlari, rivojlanishi hamda miq dor zichligining ortib borishi iqlimiy omillar ta'siri bilan chiziqh bog‘langanligi aniqlandi.
Tol qabariq qalqondori-(Chionaspis salicis (Lin.)). Tol qabai iq qalqondori turli yoshdagi o‘simliklar (Salix alba, Salix nigra, Salix babylionicajning silliq po‘stloq, novda va kurtaklariga joylashadi Bu hasharot bilan zararlangan o‘simliklar normal o‘sishdan qoladi, rivojlanishi kechikadi. Ayniqsa, ushbu qalqondor yosh ko‘chatlarm kuchli zararlaydi, o‘simlikning novda, shoxlari hamda ba’zan kuch- li zararlangan o‘simliklar qurib qolishi ham mumkin (13-A rasm).
Tol qabariq qalqondori bir yilda bir avlod beradi, tuxum hola- tida qishlab qoladi. Lichinkalari va urg‘ochilari ozuqa o‘simligining tanasida, shoxlarida, ba’zan barglarida oziqlanadi (Eopxcenuyc, 1950).
Qishlashga qolgan tuxumlardan may-iyun oylarida qizg‘ish “daydi lichinkalar” paydo bo‘ladi va ozuqa o‘simligining novda yoki tanasiga o‘tib oziqlanishadi va voyaga yctgan urg‘ochilarga aylanadi (13-B, D rasm). Erkaklari qalqon ostida lichinkalik davrini o‘taydi (13-E rasm).
Tuxumlarning embrional rivojlanishi laboratoriya sharoitida kuzatib borildi (Xo‘jaobod, 2.04.2019-y.). 6-aprelga kelib qal- qonlaming ayrimlarida o‘zgarishlar paydo boTganligi kuzatildi. 7.04.2019-yilda tajribada kuzatilayotgan individlar ichidan 1 dona dastlabki erkaklari paydo boTdi. 8.04.2019-yil kuni idish devorida


62

4 lm i ortganligi ko‘rinib, ulaming soni 4 taga yetdi. Qolgan na-

Mlanlaii hain erkaklari chiqishni boshladi. Namuna uchun olingan m li I 1.1 novdada jami 7 dona erkak individ chiqdi. Barcha erkak liiiiniLii I kundan so‘ng nobud bo‘ldi (Xojaobod, 10.04.2019).


13-rasm. Tol qabariq qalqondori (Chionaspis salicis (Lin.))
(Xo'jaobod tumani 2019-y.). A — Tol qahariq qalqondorining nov-
dada joylashishi, B, D - urg ‘ochi qalqondorning mikroskop ostida
ko 'rinishi, E - erkak qalqondorning mikroskop ostida ko ‘rinishi,
F - qalqon ostida rivojlanayotgan erkak qalqondor (MBS-9. B, D,
E.F- 7x10).


63

Atirgul qalqondori (Aulacaspis rosae (Bouche)). Atirgiil i-il qondorining tarqalishi, ozuqa o'simliklari, hayot tarzi to‘)>'i i .it|< olib borgan kuzatishlarimizda, bu qalqondorni faqatgina \n dijon viloyati, Xonobod shahridagi na'mataklarda uchialdili Na’matakdagikuzatishlarimizdaqalqondoro‘simlik(Rosacaniii.i I ■ tanasidagi ba’zi shoxlarini butunlay qoplab olib, uni qurishiga ollh kelganligini kuzatildi (14-A rasm), (Xonobod, 13.04.2019.). Bu lm sharotning qalqoni yumaloq, rangi oq, qalqonning markazdan chi i roqda mayda nuqtali dog‘lari bo‘ladi. Urg‘ochilari qalqonining kal taligi o‘rtacha 2,19 mm uzunlikda, eni esa 2,14 mm ni tashkil qiladi Aprelning ikkinchi dekadasiga kelib qalqondorlar tuxum qo‘ygnn Tuxumlarning rangi och jigarrang.

G H I
14-rasm. Atirgul qalqondori (Aulacaspis rosae (Bouche)).
A -Atirgul qalqondorining o ‘simlikda joylashishi, B,D, E -
urg'ochisining mikroskop ostida ko ‘rinishi, F- qalqondorning


64

i lnhin inikroskop ostida ko ‘rinishi, G -lichinkalari va ■Miin/i' qnlqon ostida joylashishi, H - erkagining mikroskop os- ■ |>i nnishi, 1 - qalqon ostida rivojlanayotgan erkak qalqondor (MBS - 9. B, D, E,F,G,H,I- 7x10).

Iiimiih qo'ygan urg‘ochilarining rangi ham qizg‘ish jigar- m>|i 11 ( I 1-1) rasm). Qalqonlari ham boshqalaridan ancha yupqa va il Annl apparati tomoni ko‘krak qismidan boshlab bo‘g‘imlarga foi liii)’.m holda ko‘rindi (14- B, D rasm).
Alugul qalqondori Markaziy Osiyoda yiliga 2 avlod beradi. I il il qalqondorlar asosan, bahor va kuz oylarida chiqadi (14-H, । 11 in). Jinsiy yetilgan bir urg‘ochi individ 50 tadan 150 tagacha ln iiin qo‘yadi. Lichinkalari avval qizg‘ish, keyin sariq rangga ki- i nli Aniq rivojlanish sanasi hali aniqlanmagan (ApxaurejibCKaji, l'H7).
Mazkur qalqondorlarning biologik xususiyatini laboratoriya hiiroitida o‘rganish uchun namunalar olindi. 1-kuni (14.04.2019) ii/ sondagi urg‘ochi va erkak lichinkalarning chiqishi kuzatildi, ¹ kuni (15.04.2019) crkak formalarning chiqishi kuzatilmadi, l kuni (16.04.2019) kolba devorida 4 ta rivojlangan qanotli erkak- lnri kuzatildi, ularni yanada chuqurroq kuzatish maqsadida alohida njratib qo‘yildi, 4-kun (17.04.2019) idish devorida yana 5 ta erkak hasharot paydo bo‘ldi, avvalgi kuni kuzatilgan hasharotlar esa no- bud bo‘lgani aniqlandi. Adabiyot manbalariga asoslangan holda shuni ta’kidlash mumkinki, boshqa qalqondorlar kabi atirgul qal- qondorining ham erkaklari 1-2 kundan ortiq yashamasligi bizning (ajribalarimizda o‘z isbotini topdi.
OIxo‘ri soxtaqalqondori (Sphaerolecanium prunastri Fonsc.). Farg‘ona vodiysi sharoitida olxo‘ri soxtaqalqondori yiliga bir avlod beradi. Ikki yoshli lichinkalari ozuqa o‘simligining tana- sida va shoxlarida qishlab qoladi. Qishlashga qolgan lichinkalar


65




o‘simlikning turli qismlarida har xil sonda uchraydi. Andijon \ 11.. yatida olib borgan tajriba natijalariga ko‘ra, olxo‘ri daraxti (Pruiiui salicina, Prunus domestica.)ning tanasida 1 sm² joyda o'rtaclJ 32-40 ta, shoxlarda esa 8-12 ta lichinka qishlaydi. Qishlab qolgtlrt lichinkalaming aksariyati nobud bo‘ladi. Andijon viloyati mevuli ! bogTarida 2004-2006-yilda qishlab qolgan lichinkalaming nobu<| boTishi 12-15% ga etdi va 2008—2010-yillarga kelib, qishlab qol gan lichinkalarning nobud boTishi 18-20% ga yetgan (3oKHpon, TynnneBa, CoOnpoB, 2014).
Erta bahorda harorat ko‘tarilishi bilan qishlab qolgan lichinkn larni o‘z joylaridan o‘simlikning ozuqa moT keladigan tanasi nis batan yumshoqroq joylariga asta-sekin migratsiya qila boshlaslu kuzatiladi.
Farg‘ona vodiysi sharoitida lichinkalaming harakatlanishi va oziqlanishga o‘tishi mart oyining uchinchi dekadasiga to‘g‘ri keladi (Andijon 2008-2010, 25-28.03). Oziqlanib, rivojlangan lichinkalai jinsiyjihatdan farqlana boshlaydi. Erkak individga aylanuvchi lichin- kalar ingichka, cho‘zinchoq, oqish rangdagi qalqon hosil qiladi. Yosh urg‘ochilar aprel oyining birinchi yoki ikkinchi dekadasidan paydo boTa boshlaydi (2008-2009-y., 9-15.04).
Andijon tumanining mevali bogTarida 2008-2009-yillarda erkaklarining uchishi aprel oyining ikkinchi-uchinchi dekadasida kuzatildi (Andijon, 19.04). Arslonbob (Farg‘ona tizmasi, dengiz sathidan 1500 m balandlikda) sharoitida erkaklar deyarli bir oy yoki hatto 1,5 oy oTgandan keyin uchishadi va may oyining uchinchi dckadasiga (3okhpob, 1972) to‘g‘ri keladi.
Erkagi qizgTsh rangda, tananing oxirgi segmentida bir juft uzun mum ipchalari mavjud (15-B, D, R., F, G, H rasm.). Harakati sekin, qisqa masofaga uchishadi. Soxtaqalqondorlar populyatsiya- sida ko‘proq erkaklari uchraydi. Erkaklari bilan urg‘ochilari nisbati sanalganda yo‘g‘onligi 1 sm boTgan 10 sm shoxda erkaklari 61-65


66




|rt iiinumiy hisobda 82% ni tashkil qiladi. Shunisi ahamiyatliki, ay- iim liollarda faqat erkaklaridan hosil bo‘lgan koloniyalar uchraydi.
uchun shoxlar qalin koloniyalar bilan qoplanganda daraxt I ilmshiri oq tusga kiradi.
()lxo‘ri soxtaqalqondori (Sphacrolecanium prunastri Fonsc.) crkaklarini o‘rganish bo‘yicha olib borgan tadqiqotlarda \miobod shahridan olingan namunalardan erkaklarni chiqishi 14, ■ I*'. 16-aprel kunlariga to‘g‘ri keldi (Xonobod, 14.04-16.04.2019- \ i I ikaklarini laboratoriya sharoitidagi yashovchanligi bir sutkaga lu'g'ri keldi.
I'rkaklarining hayoti davomiyligini o‘rganish uchun yangi । hiqqan individlarni alohida probirkalarga solib ulaming rivojla- mshini doimiy kuzatib bordik. Natijada, erkaklari 20-48 soat ya- diashliklarini aniqlandi.
Olxo‘ri soxtaqalqondori tuxumlarining o‘rtacha bo‘yiga 0,32 imn, eni 0,15 mm ni tashkil etadi. Tuxum yoTlaridagi tuxumlari- mng rangi olov rangda. Yangi paydo boTgan tuxumlari shar shak- hda va shaffof boTadi (A6jjpaiunTOBa, 1997).
Yetilgan urg‘ochilari yorib ko‘rilganda ulaming tuxum naycha- larida rivojlanayotgan tuxumlarni ko‘rish mumkin.
I.K.Goans Moldaviyada urg‘ochilami tuxum qo‘yishini 1962- yil 12-mayda kuzatgan (Foauu, 1966).
N.S.Borxseniusning Qrimda olib borgan kuzatishlarida urg‘ochilarning tuxum qo‘yishi may oyi oxirlarida ro‘y bcrgan (BopxceHHyc, 1957).
Biz laboratoriya sharoitida tuxum qo‘yishni boshlagan urg‘ochilarning tanasini ochib ko‘rganimizda, ularning tuxum naychalarida o‘rtacha 650-900 dona tuxum borligi kuzatildi. Labo- ratoriya sharoitida tug‘ayotgan urg‘ochilarni MBS-2 binokulyari ostida kuzatishlarimizda bitta urg‘ochi hasharot 20 daqiqa davomi- da 30 dona lichinka qo‘yganligi kuzatildi. Tuxum qo‘yish oldida


67




urg'ochi tanasi qizil rangda va terisi qotmagan yumshoq bo‘ladi. Mazkur soxtaqalqondoming ko‘payishi ustidagi kuzatishlarimiz natijasida bu hasharotlar Farg‘ona vodiysining tekisliklarida tuxum qo'yishi may oyining ikkinchi dekadasida o‘tadi (Andijon, 2009, 15.05).