Uo‘K 35. 9: 632. 9(575. 12) Kbk 42. Z—74

10-rasm. Olxo ‘ri soxtaqalqondor
Sphaerolecanium prunastri Fonsc. erkagi (Xonobod shahar. 2019-y.)
A - soxtaqalqondorning chizmasi. 1 - bosh; 2 - old ko ‘krak
bo ‘g ‘imi; 3 - o ‘rta ko ‘krak bo ‘g ‘imi; 4 — uchinchi ko ‘krak
l>o ‘g ‘imi; 5 — qanoti; 6 - qorini; 7 - stilusi; 8 - mo ‘ylovi; B - Sox-
taqalqondorning MBS-9 mikroskopida ko ‘rinishi (7x2ql4).
Qanotlari bir juft boTib, keyingi jufti reduksiyaga uchragan, ulaming uzunligi erkak tanasining uzunligicha yoki ba’zi hollarda


49




uzunroqham bo‘ladi. Qanotlari yaltiroq bir yoki ikki tomirli bo‘ l.i
Qanotlari bitta (oldingi) juft ko‘rinishida orqa jufti qiym ko‘rinadigan kichik jizildoq holatiga uchragan. Ular oldingi jull bilan maxsus qillar yordamida birlashgan. Oldingi qanotlariniiip tomirlashishi juda soddalashgan, u radial va bitta medial tomirni aks ettiradi.
Oyoqlari urg‘ochilarining oyoqlari tuzilishiga o‘xshash bo‘lsada, biroz uzunligi va ancha rivojlanganligi bilan farq qiladi Nafas olish teshigi 2 juft (ko‘krak). Yelka ustitsalari faqat orqa (qo- rin) juftidan iborat. Mum bezlari kam sonli, disksimon 3-6 katakli bezlardan iborat. Jinsiy apparati so‘nggi qorin stemitining xitinlash- gan o‘simtasidadir.
Lichinkalar. Ikkala jinsning lichinkalari bir-birlariga o‘xshash faqat ayrim belgilari bilan farq qiladi xolos. Shunday qilib, lichinka- larda jinsiy yoriq hamda odatda ko‘p katakli bezlar ham bo‘lmaydi. Imagoga qaraganda, mo‘ylovlarining bo‘g‘imlari soni kamaygan va har xil turlarda 6 tadan 8 tagacha bo‘g‘imdan tashkil topgan bo‘ladi (11-rasm).
Qorin va bel ustida trubkasimon bezlar tikanchalar kamdan kam holatlarda uch katakli bezlar kabi strukturalar lichinkalarda bo‘ladi. Lekin imagoda bo‘lmaydi yoki aksincha bo‘lishi mumkin.


50

II rasm. Burishgan soxtaqalqondor Eulecanium rugulosum Arch.

(ADU, 2019-y.)
I Burishgan soxtaqalqondor lichinkasining mikroskopda ostidan U'iinishi, B - soxtaqalqondor lichinkasining mikroskopda ustidan hi 'rinishi. 1 - mo ‘ylovi; 2 - oyog ‘i; 3 - ko ‘zlari; 4 - anal apparat oldi tukchalari (MBS-9. 7x2).
Koksidlarni ozuqa o‘simligida rivojlanishining adaptiv
moslanishlari
Koksidlaming tarixiy rivojlanishini o‘rganish uchun paleon- lologik materiallarning yo‘qligi ularning morfologik xususiyatla- rini o‘rganishga mumkin qadar jiddiy c’tibor qaratish lozimligini ko'rsatadi (Eopxceuuyc, 1961).
Ma’lumki, aksariyat koksidlar ozuqa o‘simligining hujayra va to‘qima shirasi bilan oziqlanadi, bu esa koksidlarda tarixiy rivojlanish davomida o‘simlik shirasini so‘rishi uchun mos organ - xartumning hosil bo‘lishiga oiib kelgan. Xartumning bo‘lishi, o‘z navbatida bu hasharotlarning ozuqa o‘simligida kam harakat bo‘lishiga, ayrim turlarida esa umri davomida bir joydan hara- katlanmasdan oziqlanib o‘tishiga olib kelgan. Koksidlarning kam


51




harakatlanishi tarixiy taraqqiyot davomida ulaming tanalaridn im qator regressiv o‘zgarishlami, jumladan, tanalarida oyoqlarim h* ta-sekin reduksiyaga uchraganligi yoki ba'zi vakillarida umuuiK| oyoqning bo‘lmasligi, shuningdek, gavdaning ham qurtsimon sliiikl ga kirib, unda bosh, ko‘krak, qorin qismlarining yo‘qolib ketj'iiin ligida ko‘rinadi. Biroq, bu holat koksidlaming ko‘payishi va lanishiga imkon bermasligi tufayli tarixiy rivojlanishda erkaklnniii tanalarida bosh, ko‘krak, qorin va qanotlaming paydo bo‘lganligin|l bu xususiyat endi erkaklarini harakatsiz yashayotgan urg‘ochilai im faollashtirishga xizmat qilgan.
Koksidlarning morfologik o‘zgarishlarida ularning hayotiy jn< rayonlari muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, bu hasharotkum erkak va urg‘ochilarining morfologik jihatdan gavda tuzilishidii qator o‘zgarishlar paydo bo'lganligi yuqorida aytib o‘tilgan edi Morfologik o‘zgarishlarga ular hayotining davomiyligi ham ta'sii ko‘rsatadi.
Koksidlaming erkak va urg‘ochilarining hayotida katta farqlar ko‘rinadi. Odatda erkaklari bir necha soat hayot kechirishini taqqos- laganda, urg‘ochilari erkaklariga nisbatan 100-250 marta uzoq ya- shashi ma’lum bo‘ladi (SopxceHnyc, 1961). Bu hol urg‘ochilaming morfo-fiziologik rivojlanishi erkaklarga nisbatan tez ro‘y bergan- ligini ko‘rsatadi. Koksidlarning tanasida gomologik organlami asta- sekin kamayib borishi, ularning tanasidagi stigmalaming, teri bezlari, qilchalarining kamayishi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, bu or- ganlaming kamayishi hasharot tanasida joylashgan o‘mi o‘zgarishi bilan ham xarakterlanadi. Koksidlar tanasidagi organlaming soni kamayishiga yoki yo‘qolishiga misol sifatida qorin nafas teshikla- rini ko'rsatish mumkin. Masalan: Monophlebidae oilasi vakillari- da qorin teshiklarini soni 8 juftdan 2 juftga qisqarishini ko‘rsatish mumkin. Undan tashqari, ayirib chiqarish organlarining asta kichra- yishi, yelka teshiklarining kamayishi kukuntanlilar oilasida ko‘rinadi.


52




f,. imli oilalarga mansub koksidlarda mo‘ylov bo‘g‘imlarining || l iin ivishi ham ko‘rinadi. Margarodidae oilasiga mansub tur- lliln mo'ylovlarining soni 11 bo‘g‘imdan tashkil topsa, Pseudo-
। "I i' oila vakillarida 9 ta, Kermococcidac oila vakillarida 7 ta, ll>| . |inlidac oilasi vakillarida csa mo‘ylovlar dcyarli yo‘qolib kct- mili|iini ko‘rish mumkin. Shuningdek, urg‘ochilarning xartumini l)||i il qiluvchi bo‘g‘imlar soni ham kamayib ketadi. Koksidlar l> hblii luban tuzilgan vakillari xartumi ikki-uch bo‘g‘imli bo‘lsa, >.i ■'iinllashgan avlodlarga kiruvchi urg‘ochilarining xartumi bir lni i''nnli bo‘ladi.
Yuqorida tarixiy rivojlanish davomida hayvonot olamining il .iiriyat vakillarida yashash sharoitlari ularning tuzilishlarida bir । iioi morfologik moslanishlar paydo bo‘lganligi ta'kidlangan edi. Iluiiday moslanishlarni koksidlar kenja turkumi vakillarida ham Im'nsh mumkin.
Koksidlar kenja turkumining soxtaqalqondorlar oilasi va- I illarining tarixiy rivojlanish davomida morfologik moslanishlari ularning ko‘proq ozuqa o‘simliklariga ixtisoslashishida namoyon ho'ladi. Bu moslanishlar quyidagi bclgilarda yaqqol ko‘rinadi: av- valo urg‘ochilari ozuqa o‘simligida o‘ziga mos joyni topib, unga yopishgan holda hayotini boshlab tugallaydi. Bu esa urg‘ochilarda ozuqa o‘simligiga yopishib olishga xizmat qiluvchi moslama organ ho‘lishini taqozo qiladi. Tarixiy rivojlanish jarayonida bunday vazi- fani bajarish hasharotning tcrisi va xartumida ko‘rinadi. Teri bur- malari esa bu hayvonlar tanasini pastki va ustki qismlarga ajratib turgan.
Xususan, soxtaqalqondorlar urg‘ochilarining tanasini bo‘g‘imlarida va ularning chetki tomonida joylashgan tukchalar bu hasharotlarni ozuqa o‘simligiga mahkam yopishishiga xizmat qilgan. Teri burmalarining rivojlanishida tananing keyingi qismida anal teshigining paydo bo‘lishiga olib kelgan chekka burma yaxshi


53

ko‘rinadi, bu holat Pulvinaria Targ.Tozz. avlodiga mansub vakilln rida yaqqol ifodalangan.

Bu hasharotlaming ozuqa o‘simligiga mahkam yopishishi ulai m tanasidagi havo ayeratsiyasi kabi xususiyatlami ham takomillashi shiga olib kelgan. Undan tashqari, soxtaqalqondorlarning tarixiv rivojlanishida ulaming himoyalanishiga xizmat qiluvchi tuzilnui laming paydo bo‘lishi bu guruh vakillarining morfologik tuzilishim yanada takomillashtirgan.
Tarixiy rivojlanishda soxtaqaiqondorlar oilasining Pulvinariu Targ.Tozz. avlodiga mansub vakillarda tuxumlarni himoya qilishgu xizmat qiluvchi alohida yumshoq paxtasimon moslamalar shakllan gan. Bunday tuzilmalar yuqorida ko‘rsatilgan avlod vakillarini bu tunlay qoplab oladi.
Soxtaqalqondorlarning erkaklarining bosh, ko'krak va qo- rin qismlarga bo‘lingan tanalari yaxshi farqlanadi. Erkaklarining bir juft qanotlari yaxshi rivojlangan boTib, keyingi qanotlarining yo'qolib ketishi, yangi bir tuzilma stilusning hosil boTishiga olib kelgan (XycaHOB, CoGnpoB, 5Ixmn6oeBa, 2018).
Soxtaqalqondorlarning barcha avlodlariga mansub lichinkalari- ning tuzilishi deyarli bir xil boTadi. Biroq, lichinkalar ikkinchi yoshga o‘tganda ularda anal teshigi, anal tukchalari, anal halqalari paydo boTganligi koTinadi.
Koksidlar hayotida jins nuqtayi nazaridan qaralganda, biologik faol individlari sifatida urg‘ochilarini ko‘rsatish mumkin. Un- dan tashqari, urg‘ochilaming tur sifatida saqlanishiga ulami turli ta’sirotlardan, yirtqichlardan himoya qilib turuvchi, shuningdek, tuxumlarini himoya qiluvchi turli tuzilmalar paydo boTgani ham koksidlarni tur sifatida saqlanishiga xizmat qilgan.
Kukunsimon qurtlaming urg‘ochilari tanalarida hosil boTgan tuxumlarini qo‘ygan sari tanasi kichrayib boradi. Ular tuxumlarini tanasidagi bezlardan ajratadi.


54




K nkuntanli qurtlarga nisbatan ancha takomillashgan ikkinchi |m nh, ya’ni Eriococcidae oilasining urg‘ochilari tuxum qo‘yishdan nvnl ustki tomoniga to‘shama, tuxum qopchalarini ajratib ihiqara boshlaydi. Mazkur tuxum qopchalar tuxumnigina emas, liip'ochilarini ham himoya qilishga xizmat qiladi.
Koksidlar hayotida himoya vositalarini takomillashib borishi iiLnning harakat organlari susayib, yo‘qolib borishiga olib kelgan. Iiu sababli urg‘ochilari tanasida bosh, ko‘krak, qorin qismlari qisqa- nh borgan. Ko‘pchilik koksidlarda oyoqlaming rivoji susayib, qisqa- nh ketganligi tekinxo‘rlik belgilaridan hisoblanadi. Shuningdek, tmxiy rivojlanishda bu hasharotlarning ba'zi vakillari rivojlanishida mtumni hosil qilgan bo‘g‘imlar soni kamayib borishi kuzatiladi.
Misol uchun, kukuntanli qurtlarning xartumi 3 bo‘g‘imli bo‘lsa, iiluming ichida ba'zi bir takomillashgan vakillarida 2 bo‘g‘imli, .oxtaqalqondorlar va qalqondorlar xartumi esa 1 bo‘g‘imli bo‘ladi.
Koksidlar tanasidagi bezlar rivojida ham farqlar kuzatiladi. Bu hasharotlar tanasining markazi va chetida joylashgan disksimon hczlari ancha tuban tuzilgan bo‘lsa, uch, besh va ko‘p katakli bezlar < sa takomillashganlaridan sanaladi.
Koksidlarning turli oilalarini individual rivojlanishda lichinka- hk davri kamayib borganligi kuzatiladi. Tuban tuzilgan koksidlar- dan sanalgan kukuntanli qurtlarning rivojlanishida 3-yoshli lichin- kalik davri kuzatilsa, qalqondorlar kabi takomillashgan guruhlarda 2-yoshlik lichinkalik davri boTsa, ba'zi bir soxtaqalqondorlarda, masalan, Lecanopsis Targ. avlodida rivojlanish 1-yoshli lichinkalik davri bilan o‘tadi. Shu bilan bir qatorda takomillashgan guruhlardan hisoblangan qalqondorlar oilasi vakillarida urg‘ochi tanasini qop- lab, himoya qilib turuvchi qalqon va qalqonni hosil qiluvchi bezlar progressiv belgilardan hisoblanadi.
Koksidlaming erkaklari urg‘ochilarini topishi, qidirish xu- susiyatiga ega boTganligi tufayli gavdaning bosh, ko‘krak va qo-


55

rin qismlari aniq ajrab, uchishga qisman xizmat qiluvchi qanoll| ularning faol harakatlanishiga imkon beradi.

Qanotlar rivojlanishida ham tafovutlar ko‘rinadi. Masalan, I kuntanli qurtlaming erkaklarida ikkinchi juft qanotlari boTsmli, u kichkina poyacha shaklida saqlansa, soxtaqalqondorlar oila va killarining erkaklarida keyingi qanot umuman bo‘lmaydi. Uiul.ui tashqari, ayrim turlarda esa oldingi qanotlar ham yo‘qolib ketail|₍ Ba’zan, ayrim oilaga mansub turlarga kiruvchi erkaklarda qano|« larning boTishi, boshqalarida esa qanotlar bo‘lmasligi ham miim- kin. Bundaylarga Chionaspis va Diaspidiotus avlodlariga mansuh bo'lgan turlami ko‘rsatish mumkin. Takomillashgan koksidlarninp. erkaklarida fasetkali ko‘zlari yo‘qolib ketgan boTsa, primitiv kok- sidlar Asterolecaniidae, Diaspididae oilasi vakillarida u rivojlangan boTadi.
Binobarin, yuqoridagi fikrlarga ko‘ra, koksidlaming erkak- lari rivojlanishida ham o‘ziga xos morfologik o‘zgarishlar so- dir boTgan. Ba’zi oilalaming erkaklari yaxshi uchishi (Drosicha Walk.), boshqalarida esa, qanotlarining reduksiyaga uchrashi yoki hamma qanotlarining boTmasligi kuzatiladi.
Koksidlaming lichinkalari ham urg‘ochilari bilan ma'lum davr oraligTda birgalikda hayot kechirishlari tufayli ularda imagoga o‘xshash ba’zi morfologik belgilari paydo boTgan. Jumladan, bu hasharotlaming nisbatan tuban tuzilgan vakillari gavdasi kukunsi- mon yyelim modda bilan qoplanganligi, yaxshi rivojlangan oyoqlari, mo‘ylovlari va asta gavdasi kattalashib urg'ochilariga o‘xshab ke- tishini ko‘rsatadi. Bularga misol qilib, Monophlebidae vaPseudococ- cidae oilasi vakillari lichinkalarining tuzilishini ko'rsatish mumkin.
Biroq, koksidlarning takomillashgan gumhlari lichinkalarida oyoq va mo‘ylovlari asta-sekin yo‘qolib boradi, ulaming o‘miga yangi tuzilmalar: qalqon qoplamalari, anal va nafas teshiklari ham shakllanadi (TaBpnjiOB, 2016).


56

l MK.'ONA VODIYSI KOKSIDLARINING BIOLOGIK VA

EKOLOGIK XUSUSIYATLARI
I Islibu bobda tadqiqotlar olib borilgan Farg‘ona vodiysi hududi- i11 tarqalgankoksidlaminghayotiyjarayonlari vao‘simliklarga |lildiy ziyon keltiruvchi ayrim turlarining biologik va ekologik xu- »
Koksidlarning hayotiy jarayonlari
Koksidlar chala o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlar bo'lib, ulaming rivojlanishida tuxum, lichinka, voyaga yetgan urg‘ochi va < ikuklik davri ko‘zga tashlanadi. Biroq erkak va urg‘ochilarining nvojlanishi farq qiladi. Urg‘ochi koksidlar tinim davrini o‘tkazmay voyaga yetadi. Erkaklari esa lichinkalik davridan keyin o‘ziga xos linim davrini boshidan kechiradi, 1- va 2-nimfa davrlaridan tash- kil topadi. Koksidlarda lichinkalik davri ham har xil bo‘ladi. Sox- laqalqondor, qalqondorlar oilasiga mansub vakillarida 2 lichinkalik davri kuzatiladi.
Koksidlarning rivojlanishi boshqa hasharotlar kabi po‘st tash- lash orqali boradi. Qalqondoming rivojlanishida po‘st tashlash deyarli ko‘zga ko‘rinmaydi.
1 va 2-yoshdagi lichinkalar rivoji ancha sekinlik bilan boradi. 2-yoshdagi lichinkalaming morfologik rivojlanishida ulaming jin- siy a’zolari shakllanishi bilan belgilanadi.
Ayrim turlaming erkaklari tabiatda kam uchraydi. Ammo, olxo‘ri soxtaqalqondori, beresklet, kaliforniya va oq nok qalqon- dorining erkaklari ko‘p uchraydi. Koksidlarning ko'pchilik turlari yiliga 1-yoki 2 avlod beradi. Biroq, issiqxonalarda yashaydigan qalqondorlar 3-4 avlod berishi mumkin. Koksidlar ichida tuxum qo'yib rivojlanuvchilari bilan bir qatorda, tirik tug‘adigan tur-


57




lari bo‘ladi. Bularning tuxumlarini embrional rivojlanishi tu\mi| naychalarda o‘tib, ular urg‘ochi tanasidan tashqariga chiqishi bilm| tez orada ulardan Iichinkalar chiqadi.
Dominant turlar biologiyasi
Pista yostiqsimon qurti - Anapulvinaria pistaciae. Markaziy Osiyoda pista turkumining yagona turi - chinpista Pistacia vera I o‘sadi (Flora Uzbekistana, 1959). Kavkaz va Qrimda dengiz sathi dan 2100-2500 m balandlikdagi tog‘ qiyaliklarida pistaning ikkin chi turi - to‘mtoq bargli xandon pista Pistacia mutica L. uchray- di. Chinpista mevasi oziq-ovqat sanoatida foydalaniladi, bargi v.i mevalarida xushbo‘y efir moyi, mag‘zi tarkibida esa, 60-70% moy bo‘lib, tanasidan tibbiyotda keng foydalaniladigan yelim olinadi (Qayumov, Bcrdiycv, 2012).
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining“O‘zbekiston Respub- likasi O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasini tashkil etish to‘g‘risida”gi 2017-yil ll-maydagi PF-5041-sonli Farmoni ijrosini ta'minlash va “O‘zbekiston Respublikasi O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi faoli- yatini samarali tashkil ctish to‘g‘risida”gi Qaroriga ko‘ra, bugungi kunda respublikada rejali ravishda pista plantatsiyalari maydonla- rini kengaytirish hisobiga pista yetishtirishni rag‘batlantirish, ta- lab etiladigan miqdorda sifatli pista ko‘chatlarini aholi, dehqon va fcrmer xo‘jaliklariga yctkazib bcrish masalalariga alohida e'tibor qaratildi. Ta’kidlash lozimki, pista yetishtirishni ko‘paytirish orqali nafaqat importni qisqartirish va valutani tejashga, shuningdek, aho- lining pista mahsulotiga bo‘lgan ehtiyojini qondirish va pistaning bozordagi narxini pasaytirishga erishiladi (YaSeKncTOH mhjijihh THUHKJlOnCHHHCH, 2003).
Farg'ona vodiysining sharqiy qismida o‘suvchi pistazorlarda olib borilgan koksidologik tadqiqotlar davomida pistada uchrovchi


58

Aii ipiih maria pistaciae turining biologik va ekologik xususiyatlari n lymnl'li (Andijon - Bog‘ishamol, 2017). I n/atishlarimiz aprel oyining ikkinchi dekadasi va may oyi- hiiii' nxirida olib borildi. Lichinkalaming ko‘pchiligi barg plas- llnl ilniining orqa tomonida joylashib, old tomonida kam miqdorda m liiiivdi. Olibborilgantadqiqotlardavomida yig‘ilgan matcriallami li kulyar mikroskop orqali morfometrik o‘lchamlari olindi (Andi- |iiii BogTshamol, 3-jadvalga qarang). Lichinkalar rivojidan po‘st 11 lilnh paydo bo‘lgan urg‘ochilar bu davrga kelib tuxum qo‘yishni 1'n.lilaydi. Tuxum qo‘yishdan oldin urg‘ochilari bezlaridan par- imoii oppoq mum qopchiq shakllanib, tuxumlami qopchiqlarga i|u 'yiladi. Yig‘ilgan materiallar asosida urg‘ochilarining serpushtli- hf'ini aniqlash uchun binokulyar orqali qo‘yilgan tuxumlar sonini lnsobga olib bordik.