O‘qiyman. Borasan. Ishchidir
gapida kesim orqali o‘qish, borish,
ishchi va ularning subyekti haqidagi ikki xil axborot yaxlitlangan va bu butunlikda bu
informatsiyaning mavqei turlicha. Masalan, o‘qiyman gapida o‘qish harakatining
bajarilishi, ya’ni W dan anglashiluvchi qism axborotning bir qirrasi bo‘lsa, Pm
uzatuvchi kelasi zamon, aniqlik mayli, birinchi shaxs birlik, tasdiq (bo‘lishlilik)
axborotning ikkinchi qirrasi. Axborotning ikkala qismi ham kommunikativ niyat
uchun muhim bo‘lib, shu holatda axborotning W dan anglashiluvchi qismi
muhimlikda birinchi va Pm dan anglashiluvchi qismi ikkinchi darajali. Axborot
qismining bunday muhimlik darajasiga ko‘ra farqlanishi kesimlik shaklining
qo‘llanish xususiyatini, ya’ni uning mustahkamlovchi vositaga ehtiyojini belgilaydi.
Bu ehtiyojdan kommunikativ niyat talabiga ko‘ra ayrimi (bittasi yoki bir nechtasi),
ba’zan barchasi bir vaqtning o‘zida kuchayishi mumkin. Natijada Pm kengayadi. Men
o‘qiyman. Bugun o‘qiyman. Men bugun o‘qiyman kabi. Bunda Pm kengaytiruvchisi
mustahkamlovchi unsur sanaladi.
38
Raupova L. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WPm-WPm] qurilishli gaplar: filol.fan.nomz. ...diss.
avtoref. –T., 1999; -B.97.
35
Barcha kengaytiruvchi mustahkamlovchi bo‘lavermaydi. Masalan, [WPm] dagi W
unsurini kengaytiruvchi tarz, payt kabi kengaytiruvchi mustahkamlovchi vosita
sanalmaydi. Chunki W unsurida mustahkamlanadigan unsur yo‘q. Mustahkamlanishda
takrorlanish mavjud bo‘lishi lozim. Masalan, Men o‘qiyman gapidagi [WPm] unsuri
hosilasida “birinchi shaxs birlik” ma’nosini ifodalovchi vosita mavjud (-man). Men
olmoshi va –man shaxs-son qo‘shimchasi semantikasi bir xil. Demak, bu gapda shaxs-
son ma’nosining ikki qavat ifodalanishi – mustahkamlanishning yorqin namunasi.
Qavatlanish davom etishi mumkin. Masalan, Men o‘zim o‘qiyman gapida shaxs-son
ma’nosi uch qavat ifodalovchiga ega. Demak, yoyilish (kengayish) mustahkamlash
asosida ham, boshqa holda ham bo‘lishi mumkin. Mustahkamlashga ehtiyoj nol
darajaga tushganda yig‘iq gap ko‘rinishi vujudga keladi. Mustahkamlash
mustahkamlovchining ta’kid ohangi, mantiqiy urg‘u olishi bilan quvvatlanadi.
Kuzatiladiki, mustahkamlash kuchayishi natijasida Pm ning semantik va funksional
quvvati mustahkamlovchining funksional salmog‘i oldida sezilarsiz holga tushishi
mumkin. Bu, odatda, kesimdagi W ning ifodalovchisi ismga mansub, Pm zamoni
hozirgi zamon bo‘lganda yuz beradi. Men o‘qituvchi. Biz ishchi. Sen shifokor kabi.
Bunda ega tushirib qoldirilsa, kommunikativ ifoda nol darajaga tushadi. [WPm] ning
Pm Qismi ifodalanmishi uchun qurshov va ega kengaytiruvchisi ifodalovchi sifatida
yuzaga chiqadi. Kesimning W qismi egasiz nomustaqil holga tushadi. Natijada
kesimning nomustaqil ko‘rinishi paydo bo‘ladi. Bu nomustaqillikni nomustaqil
kesimlik shaklidan farqlash lozim, albatta. Nomustaqil kesimlik shaklida Pm
ifodalovchisi mavjud bo‘lib, u ma’no anglatishda nomustaqil. YA’ni uning ma’nosini
farqlash uchun qurshov zarur bo‘lsa, nomustaqil kesim Pm ma’nosini ifodalay
olmayotganligidan egaga zarurat tug‘ilganligi sababli nomustaqil sanaladi. Demak,
nomustaqil kesimlik shakli va nomustaqil kesim tushunchasi prinsipial farqqa ega.
Nomustaqil kesim mavjud bo‘lganda gap qurilishi kesimlik shakli rivojlanmagan
Hind- Yevropa tillari gap qurilishiga monandlik kasb etib, [S-P] qolipiga tushadi.
Qiyoslang:
Men ishchi. Я рабочий. I am a worker.
36
Ko‘rinadiki, Men ishchi gapidagi ishchi uzvida Pm nol ifodalovchiligina emas,
balki mutlaqo ifodalovchiga ega emas. Demak, kesim egasiz mutlaqo yuzaga
chiqmaydigan bunday gap ham o‘zbek tili sintaktik qurilishida yig‘iq gapning o‘ziga
xos shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday gapning yig‘iq gap sifatida qaralishi
yangi hodisa emas. Uning yig‘iq gap ekanligi o‘zbek formal tilshunosligida aytilgan.
Zero, u rus tilidagi [ega+kesim] tipik qolipli yig‘iq gapning aynan o‘zi, sintaktik
universaliyaning yorqin namunasidan biri edi. Biz buni ishda yig‘iq gapning tipik
ko‘rinishidan biri sifatida qaraymiz.
O‘zbek tilidagi so‘z-gapni substansial tahlil qilgan R.Bobokalonov ularning
semantik va struktur mohiyatini ochar ekan, bunday gapning strukturasida kesimlik
qo‘shimchasi mutlaqo yo‘q bo‘lib, atov birligi o‘zida ham lug‘aviy ma’noni, ham
kesimlik ma’nosini yaxlit holda tashishini ta’kidlaydi. “Kesimlik ma’no va vazifalari
[W] ning o‘zida mujassamlashgan bo‘ladi va ularning shunday lisoniy birliklarini
tashkil etadiki, gap yoki gap markazi vazifasida kelish ham, kesimlik ma’nosini
ifodalash ham ularning ontologik tabiatida birlashgan bo‘ladi. Shu sababli
grammatik shakllangan gapalarning minimal qolipini [WPm] sifatida bersak,
semantik-funksional shakllangan co‘z-gaplarning eng kichik qurilish qolipi ramzini
[WP] sifatida berish ma’qul. Bu ramz kesimlik ma’no va vazifasini [W] ning ichida,
uning tarkibiy qismi sifatida mavjudligiga ishoradir. Shu bilan birga, bu ramz xuddi
shunday gaplarda kesimlik qo‘shimchalari (markerlari) ning bo‘lolmasligiga,
shuning uchun bunday gaplarda [WPm] qurilishli sodda gaplarda bo‘ladigan
kesimlik ma’nolarining rang-barangligi ham xos emasligiga ayni bir zamonda ishora
qilib turadi”.
39
Semantik-funksional
shakllangan
so‘z-gapning
kesimlik qo‘shimchasidan xoliligi ularning
kengaymasligiga asos. Bu esa, o‘z o‘rnida, uning ma’no imkoniyati
chegaralanganligi, o‘zida grammatik shaklni talab
39
Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. –T.: Fan, 2006.
–B.38.
37
etmasligi, har qanday so‘z bilan birikish imkoniyatidan mahrumligi, gapda bajaradigan
vazifasi cheklanganligi xususiyatiga egaligini ta’minlaydi.
40
O‘zbek tilshunosligida semantik-funksional shakllangan so‘z-gapning substansial
mohiyati o‘zbek formal sintaktik ta’limotida ochilmagan. Bu borada ish olib borgan
tadqiqotchilar bunday tipdagi gap yig‘iq gapning [ega+kesim] ko‘rinishli
“o‘zbekcha” qolipiga mos kelmaganligidan chetlab o‘tishgan. “Tilshunoslarimiz
o‘tgan asrning 40-90-yillari davomidagi taraqqiyotida bu majmua mohiyatini ochib
berolmadi, ikkinchi tomondan, bu majmua funksional sintaksis tadqiqotchilari ilgari
surgan sodda va qo‘shma gaplarning minimal qoliplari [WPm] va [WPm,WPm]
talablariga ham javob bermaydi. Demak, formal sintaksis tahlilida bo‘lganidek,
substansial tahlilda ham bu geterogen (tabiatan xilma-xil bo‘lgan – R.B.) hodisalar
majmui so‘z- gaplar mohiyatini ochishda to‘g‘anoq bo‘lib qoldi”
41
. Ko‘rinadiki, bu
holat semantik-funksional shakllangan so‘z-gapni ham o‘zbek tilidagi yig‘iq
gapning bir ko‘rinishi sifatida qarashga ilk asos bo‘lib xizmat qiladi.
[WPm] qurilishli yig‘iq gap. Lisoniy sathda fikr ifodalovchi eng kichik asosiy
birlik - [WPm]. Bu qolip o‘zbek nutqida voqelangan aksariyat gap uchun umumiy va
majburiy bo‘lib, aslida yig‘iq gap. Yevropa tillarida, xususan, rus tilida [ega+kesim]
ramzi gapning eng kichik qurilish qolipini va, bir vaqtning o‘zida, yig‘iq gapni
ifodalasa, shuningdek, bu tillarning turkiy va kesimlik shakli rivojlangan boshqa
tildan ontologik farqini ifodalasa, o‘zbek tili gapining eng kichik qurilish qolipi
bo‘lmish [WPm] ramzi gapning bu tildagi eng kichik qurilish qolipini va, bir
vaqtning o‘zida, yig‘iq gapni ifodalab, shuningdek, bu tillarning Yevropa va
kesimlik shakli rivojlanmagan boshqa tildan substansial farqini ko‘rsatuvchi
barqaror belgisi.
[WPm] qurilishli yig‘iq gapda W va Pm komponenti yoyiq gapdagidan shaklan
farqlanmaydi. Pm yig‘iq gapda turli struktur ko‘rinishga ega.
40
Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. –
T.: Fan, 2006. –B.39.
41
Bobokalonov R. O‘zbek tilida gap sintaksisi va so‘z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. –T.: Fan,
2006. –B.35.
38
[WPm] qurilishli yig‘iq gapda kesimlik kategoriyasi ma’nosi kesimlik
qo‘shimchacining faqat o‘zi bilan yoki bog‘lama va kesimlik qo‘shimchaci
vositasida ifodalanishi mumkin.
O‘zbek tili yig‘iq gapida kesimlik qo‘shimchasining quyidagi turi mavjud:
1.
Pm ning ma’nosi sinkretik holda bitta qo‘shimcha orqali
ifodalanadi: Bor-ay. Ishla-ylik. Yur-di. Belgilangan qo‘shimcha (-y, -ylik, -di) dan
har birida shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl ma’nosi birgalikda umumiy
ifodalanmishga ega. Masalan, Bor-ay gapidagi -ay qo‘shimchasi birinchi I shaxs (II
shaxs Bor), birlik (ko‘plikda Boraylik) kelasi zamon, tasdiq (-may uning inkor
shakli), buyruq-istak mayli (bunda –sin, -ng, (masalan, Borsin. Boring) bilan
assotsiativ munosabatga kirishadi), ma’nosiga ega. Bunday holatni Borsa. Yozsa
gapi Pm voqelantiruvchisi tarkibidagi shart mayli qo‘shimchasida ham ko‘rish
mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’no nol morfemada ham mavjud: 1.Bor!
2.Qish.
2.
Pm tarkibida tasdiq-inkor alohida shakl orqali, modallik, zamon,
shaxs-son sinkretik ifodalanadi: Bor - ma – di. Kel – di.
3.
Pm tarkibida shaxs-son ma’nosi boshqa shakl, tasdiq-inkor,
modallik, zamon ma’nosi qorishiq holda bir shakl bilan beriladi:
Bor - sa –ng. Kel - sa – ngiz. Bil - di – mi?
4.
Pm tarkibida tasdiq-inkor, shaxs-son alohida-alohida shakl bilan,
modallik va zamon ma’nosi sinkretik tarzda ifodalanadi: Bor-ma-di-ngiz.
5.
Pm ning har bir ma’nosi alohida-alohida shakl orqali ifodalanadi:
Bor-ma-sa-ydi-ngiz.
6.
Pm ma’nosini ifodalashga bog‘lama yoki to‘liqsiz fe’l xizmat
qiladi. Masalan: Ishchi bo‘laman (A.Muxtor ). Hamon yodimdadir: gul chog‘i erdi
(Uyg‘. I.Sult.)
7.
Pm ma’nosi harakat tarzida shakli bilan analitik usulda
ifodalanadi: Baqirib yubordi. Bora ko‘rma.
39
[WPm] qurilishli yig‘iq gap kommunikativ niyat va uning ifodalanishi bilan yoyiq
gap, xususan, yig‘iq gapdan farqlanadi. Bu haqda ishning uchinchi bobida so‘z
yuritiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |