Umumiy o'rta ta'lim maktablari yuqori sinf o'quvchilariga Sodda gaplar'' mavzusini o'qitish usullari



Download 0,85 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/27
Sana02.07.2022
Hajmi0,85 Mb.
#729499
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   27
Bog'liq
ona tili talimida yigiq gapni oqitish muammolari (1)

IKKINCI BOB 
 
 
Uzluksiz ta’limda yig‘iq gapni o‘qitish 
bilan bog‘liq muammolar 
2.1.
 
Maktabda sodda gap va uning turlari bilan 
bog‘liq mavzularning o‘qitilishi 
 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16 avgustda qabul 
qilingan “Umumiy o‘rta ta’lim DTSlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 390-qarori bilan 
1999-2000 yildan boshlab UO‘T DTSning tarkibiy qismi sifatida ta’lim tizimiga 
yangi ona tili o‘quv dasturlari va darsliklari joriy qilindi. 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan UO‘T DTS asosidagi ona tili ta’limi 
yangi dasturi boshdan-oyoq milliy o‘ziga xoslik ruhi bilan sug‘orildi. 1999-2000 
o‘quv yilidan boshlab joriy etilgan dasturlarni 1999 yilgacha amalda bo‘lgan. 
5-9 sinf ona tili darsliklari bilan qiyoslasak, o‘zbek tili grammatik qurilishi talqinida, 
xususan, gap qurilishi, gap bo‘laklari, ularning gap qurilishidagi o‘rni va mavqei 
masalasida ulkan tafovut borligi ko‘zga tashlanadi. Masalan, UO‘T DTS asosidagi 
dasturga muvofiq yaratilgan 5-sinf ona tili darsligidan “Kesim. Ixcham gap” 
mavzulari o‘rin oldi. Ammo 
«Ixcham gap» mavzusi 1999 yilgacha amalda bo‘lgan darslikda berilmagan edi. 
Chunki istiqlolgacha oliy va o‘rta ta’lim muassasalarida o‘zbek tilining gap qurilishi 
[ega-kesim] tarzida o‘qitib kelindi. Hind-Yevropa tillarida kesim egasiz fikr ifodalay 
olmasligi sababli ularda [ega-kesim] qurilishi mavjud. Ammo o‘zbek tilida Oldim. 
Kelding. Ishladi tipidagi faqat kesimdan iborat bo‘lgan gaplar mavjud bo‘lib, ular 
o‘zbek tilida [kesim] qurilishiga ega. O‘zbek tilshunosligida gap talqinining [ega-
kesim] ko‘rinishidan [kesim] modeliga o‘tishi darsliklarda yangi «Ixcham gap» 
mavzusining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. 


24 
«Ixcham gap» mavzusi ostida faqat kesimdan iborat bo‘lgan gap talqin etilib, ular 
sodda yig‘iq gap tarkibiga kiritilmadi. Ammo «Sodda yig‘iq gap» mavzusida Oldim. 
Ko‘rgansiz. Uchuvchi bo‘ladi. Sinfdoshimiz. Yozgansiz□. (H.Ne’matov, 
A.G‘ulomov, M._Qodirov, M.Abduraimova. Ona tili. 5-sinf. 14-bet, 28-mashq.) 
kabi misol ham keltirildi. Zotan, xuddi shu darslikda sodda yig‘iq gapga «faqat ega 
va kesimdan iborat bo‘lgan gap» deb ta’rif berilgan edi. Shu tariqa ixcham gap 
atamasi ostida o‘rganiladigan hodisa bilan yig‘iq gap atamasi anglatadigan 
tushunchalarni farqlashda chalkashlik vujudga keldi. 
Ko‘rinadiki, gapga substansial yondashuv omili asosida ta’lim mazmuniga kiritilgan 
ixcham gap atamasi ona tilimizning substansial mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi 
hodisa bo‘lsa, yig‘iq gap atamasini saqlash maqsadida yangi ixcham gap 
atamasining olinishi dastur va darslik mualliflarining an’anaviy sintaktik nazariya 
qolipini buzishga jur’at etolmaganligidan dalolat beradi. 
Mazkur mualliflarining 8-sinf uchun “Ona tili” darsligida ixcham gap atamasi 
mutlaqo ishlatilmaydi va yoyiq gapga “gap tarkibida ikkinchi darajali bo‘laklaridan 
birortasi ishtirok etsa, bunday gap yoyiq gap deyiladi”
24
degan ta’rif berildi. Bu esa 
zimdan yig‘iq gap ega va kesimdangina iborat gap deb tushunilganligidan dalolat 
beradi. Nazarimizda, mualliflarning ixcham gap atamasini ta’lim mazmuniga olib 
kirishi bu borada oldinga qo‘yilgan bir qadam bo‘lsa, yig‘iq gap atamasining 
saqlanishi orqaga tashlangan birinchi, 8-sinf darsligida ixcham gap atamasining 
chiqarilishi va yig‘iq gapning eskicha talqinini qoldirish ikkinchi qadam. 
Bunday hol boshqa sintaktik hodisa talqinida ham uchraydi. Chunonchi, mazkur 5-
sinf “Ona tili” darsligida gap va uning turiga berilgan ta’riflarda ham 
tushunmovchilik mavjud edi. Ma’lumki maktab o‘quvchisi gap deb ma’lum bir 
tugallangan ohangga ega bo‘lgan fikrni, nutq birligini tushunadi. Darsliklarda gap 
ikkiga – sodda va qo‘shma gapga bo‘lib o‘rganiladi va “qo‘shma gap ikki va undan 
ortiq sodda gaplarning birikishidan 
24
Ne’matov H., G‘ulomov A., va boshq. Ona tili 5-sinf uchun darslik . –T.: Ijod dunyosi, 2001. 


25 
iborat bo‘ladi” deya talqin etiladi. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan mualliflarning 8-sinf 
ona tili darsligida Paroxod pristanga kelib to‘xtagach

bolalar birin- ketin undan 
tushdilar (160-bet) gapi berilgan va qo‘shma gapning Paroxod pristanga kelib 
to‘xtagach qismidagi kesimda shaxs-son, zamon, mayl ko‘rsatkichi yo‘q. Vaholanki, 
leksemalarning mazkur unsurlar bilan shakllanishi orqali kesimlik xususiyati 
muayyanlashadi. Bu o‘rinda tilshunoslarning «fe’l fe’l bo‘lgani uchun emas, balki 
kesim bo‘lgani uchun tuslanadi»,
25
- degan fikrini eslab o‘tish kifoya. 5-sinf ona tili 
darsligida ham kesim hamisha shaxs- son, zamon, mayl ko‘rsatkichi bilan 
shakllanishi uqtiriladi. Gap va qo‘shma gapga berilgan ta’riflar esa ziddiyatni 
keltirib chiqaradi. Demak, Paroxod pristanga kelib to‘xtagach sodda gap emas, 
shuning uchun Paroxod pristanga kelib to‘xtagach, bolalar birin-ketin undan 
tushdilar gapi qo‘shma gap bo‘la olmaydi. Bu gap sodda gap sifatida talqin etilishi 
lozim. 
Ona tili darsliklarining yangi avlodini yaratish, uning mazmuni va uslubini 
takomillashtirish davom etdi. Xususan, darsliklarda sintaktik bilim silsilasini 
berishda ham bu yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shu o‘rinda N.Mahmudov va 
A.Nurmonovlarning 5-sinf ona tili darsligida Kesim. Sodda yig‘iq va sodda yoyiq 
gaplar mavzusiga berilgan ta’riflarga to‘xtalsak. Unda 
«Shaxs-son ma’nolarini ifodalab, nima qil(-di, -yapti va boshq.)?, nima bo‘l(- di, -
yapti va boshq.)?, kimdir?, nimadir?, qayerdir? so‘roqlariga javob bo‘luvchi 
mustaqil so‘z gapda kesim vazifasini bajaradi. Kesim gapning mazmuniy markazi. U 
boshqa bo‘laksiz ham gap bo‘la oldi»,- deyiladi va Yaxshimisiz? Keldi
26

kabi 
misollar keltiriladi. Shuningdek, kesim qanday mustaqil so‘zlar orqali ifodalanishiga 
ko‘ra ikki xil bo‘lishi, fe’l orqali ifodalanib, nima qilmoq? nima bo‘lmoq? 
so‘roqlariga javob bo‘luvchi kesimlar fe’l kesim, fe’ldan boshqa so‘zlar orqali (ot, 
sifat, son, ravish,olmosh)ifodalanib, kim? nima? qanday? so‘roqlariga javob 
bo‘luvchi 
25 
G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis: universitetlar va pedagogika institutlarining filologiya 
fakultetlari uchun darslik. –T.:O‘qituvchi, 1987. –B. 68. 
26 
Mahmudov N., Nurmonov A. va b. Ona tili: 5 sinf uchun darslik. –T.: Ma’naviyat, 2004. –B.39. 


26 
kesimlar ot kesim sanalishi uqtiriladi hamda «Faqat kesimdan iborat bo‘lgan gap 
yig‘iq gap hisoblanadi. 
Masalan: 
Kuz. Qara. 
 
Kesimning boshqa bo‘lak bilan kengayishidan hosil bo‘lgan gap yoyiq gap deyiladi. 
Masalan: Men uni ko‘rdim».
27
kabi ta’rifu misol keltiriladi. Ammo barcha ta’rifu 
misolda ixcham gap atamasi chetlab o‘tiladi va umuman ishlatilmaydi. 
O‘zbek tili grammatik qurilishining ona tili ta’lim mazmunidagi bunday ta’rifu 
tavsiflari, uning zamiridagi chigal muammo o‘zbek tilshunosligi va ona tili ta’limida 
rus tili andazaliligi qanchalik chuqur ildiz otganligi, bunday g‘ayriilmiy talqindan 
qutulishning nechog‘lik mushkul ekanligidan dalolat beradi. Tilshunos G‘.Zikrillayev 
ta’kidlaganidek, “millatni uyg‘otish – uyg‘onganlarning vazifasi”.
28
Ruh uyg‘onmas 
va inson ozod idrokka ega bo‘lmas ekan, bunday chalkashlik yashovchandir. 

Download 0,85 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish