Umumiy o'rta ta'lim maktablari yuqori sinf o'quvchilariga Sodda gaplar'' mavzusini o'qitish usullari

Bob bo‘yicha xulosa 
1.
O‘tgan asrning 30-yillarida ilk tamal toshlari qo‘yilgan o‘zbek 
tilshunosligi tilni sinxron o‘rganish borasida ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritdi. Natijada 
fanimiz nisbiy mustaqil fan sifatida shakllandi va tavsifiy usulda keng qamrovli 
ishlar olib borildi. Til va uning birliklari - ichki sistemasining tashkil etuvchilari 
aniqlanib, bir qancha yutuqlarga erishildi. 
2.
Bugungi kunda o‘zbek tilining sintaktik qurilishi, uning asosiy 
birliklari masalasi, so‘z birikmasi va gap muammosi quyidagi tahlil metodlari asosida 
shakllangan sinxronik formal-tavsifiy yo‘nalish. mantiqiy-grammatik 
22
Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –T.: 2002.-B 67. 
23
Yuqoridagi darslik. -B 67. 

---

22 
yo‘nalish struktural (sistemaviy) tahlil yo‘nalishi substansial tahlil yo‘nalish tipologik 
umumiyliklar (lingvistik universaliyalar) tahlil yo‘nalishida transformatsion 
(aylantirish) tahlil yo‘nalishlarida ko‘plab sintaktik qurilishga doir muammolar 
bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borilgani holda, biz tadqiq manbai sifatida tanlagan 
yig‘iq gap masalasi faqat zamonaviy formal-tavsifiy metod asosida ega+kesim 
munosabati sifatida o‘rganilgan, xolos. 
3.
Fanda milliy ong, milliy mafkura masalalarini qo‘yish va ularni 
muhokama qilish sobiq sho‘ro hukmron mafkurasi sharoitida odat bo‘lmagan. Til va 
tafakkur munosabati, til fikrni ifodalovchi asosiy vosita, qurol ekanligi, tilning 
jamiyatda, insonlar hayotida tutgan o‘rni haqida o‘tgan asrlardayoq bir qator asarlar 
yaratilgan va bu masala bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslikning alohida oqim va 
yo‘nalishlari paydo bo‘lgan edi. Har bir xalqning, har bir millatning ruhiyati, o‘ziga 
xosligi shu xalqning tilida, tilining grammatik qurilishida yaqqol aks etadi. 
Mustaqillik tufayli bugungi kunda milliy til, milliy mafkura, milliy tafakkur va milliy 
dunyoqarash kabi tushunchalarga alohida e’tibor qaratilib, ularning uzviy 
aloqadorligi e’tirof etilmoqda. 
4.
Formal sintaktik talqinlarda Hind-Yevropa tillari, xususan, rus tili 
andozaliligi ham tilga munosabatning mantiqiy asoslari ta’siri natijasida turkiy 
tillarning, xususan, o‘zbek tilining substansial mohiyatini namoyon qiluvchi 
hodisalardan biri – yig‘iq gap masalasiga noto‘g‘ri yondashilib kelindi. Bugungi 
kunda o‘zbek milliy sintaktik ta’limotining yaratilishi va o‘zga tillar andazasidan 
xalos bo‘lish talabi mazkur masalani ham yangicha talqin qilishni taqozo etmoqda. 
O‘zbek tilida kesimlik kategoriyasining ayricha mohiyatga egaligidan kelib chiqib 
muammoga yondashish uning yangicha yechimini keltirib chiqaradi. 
6. Gapga formal-funksional yondashuv omili asosida ta’lim mazmuniga kiritilgan 
ixcham gap atamasi ona tilimizning zotiy mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi hodisa 
bo‘lsa, yig‘iq gap atamasini saqlash maqsadida yangi ixcham gap atamasining olinishi 
dastur va darslik mualliflarining an’anaviy sintaktik nazariya qoliplarini buzishga 
jur’at etolmaganligidan dalolat beradi. 

---

23