|
Ha, yo‘q
so‘zlari hamda modal so‘zlar bilan ifoda langan, oldingi gap mazmuniga
so‘zlovchining munosabatini ifodalovchi gaplarga so‘z-gaplar deyiladi.
Ko‘rinadiki, mazkur darslikda ham so‘z-gaplar yig‘iq gapning bir ko‘rinishi sifatida
talqin etiladi.
2.3.
Oliy ta’limda yig’iq gap va uning ko’rinishlari xususida
Gap nutqiy hosila sifatida xilma-xil, cheksiz ko‘rinishga ega. Lekin ular qanchalik
cheksiz turlanmasin, lisoniy sathda umumiylikka ega bo‘ladi. Bu umumiylik –
gapning eng kichik sintaktik qolipi. Gapning eng kichik sintaktik qolipini aniqlash
uchun gap nosintaktik hodisadan xoli qilinadi va fikrni ifodalay oladigan, hokim
bo‘lak – kesim vazifasidagi so‘z shakli qoladi. Ayni shu so‘z shakli uchun [WPm]
qolipini qabul qilindi.
Gapning umumiy qolipini tiklashda shakllantirishda barcha atov birliklari uchun
umumiy bo‘lgan bitta xususiyat – “atash ma’nosi” va unga kesimlik maqomini
beruvchi vosita uchun “kesimlikni shakllantirish” vazifa va ma’nosi olindi..
[WPm] – o‘zbek tili sintaktik qurilishida gapning eng kichik qurilish qolipi
hisoblanadi va u yuqorida aytib o‘tganimizdek, boshqa tillardagi gap qurilishidan farq
qiladi. Xususan, Hind-Yevropa tillari bilan qiyoslasak, bu farqlar tezda ko‘zga
tashlanadi. Masalan: Tadqiqotchi R.Sayfullayeva ta’kidlaganidek, «Hind-Yevropa
tillariga bir tarkibli gaplar umuman xos emas va gap hech qachon egasiz bo‘la
olmaydi».
33
Turli strukturali til oilalariga mansub o‘zbek va ingliz tilidagi matn
qiyosiy o‘rganilganda o‘zbek tilidagi matnda bir tarkibli (egali va egasiz) gap ko‘p
qo‘llanganligi, kirish komponentli gap boshlanmasi rang-barang va ko‘p ekanligi
(aniq, albatta, modomiki, sir emaski, aslini olganda, kerak bo‘lsa...) ma’lum bo‘ldi.
Ingliz tili matnlarida Roderik A. Yakobs ta’kidlaganidek, “...majhullik nisbatidagi
gaplarga urg‘u berish, tinglovchining diqqatini tortish, gap ta’sirini kuchaytirish
uchun muhim
33
Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –T.: 2002.-B 67.
31
omil bo‘lib xizmat qilgan”
34
. O‘zbekcha gaplarning ichki o‘rinlarida ham bir fikrdan
ikkinchisiga o‘tish uchun alohida so‘z, ibora va, hatto gap qo‘llangan (nega desangiz,
avvalo, hech shubhasiz, ko‘rib turganimizdek, taassufki, barchamizga ayon bo‘lishi
kerakki va boshqalar) Ingliz tilidagi variantida esa o‘zbekcha bir tarkibli gap o‘rnida it
formal egali gaplar ishlatilishi kuzatiladi. Demak, kesimlik kategoriyasi rivojlangan
o‘zbek tilidagidan farqli ravishda ingliz tiliga xos gaplar gap doimo ega bilan
ifodalanishi shart:
I read. I write. He went
.
O‘zbek tilida esa kesim shaxs-son jihatdan mukammal shakllanganligi uchun u egasiz
ham gap hosil qilaveradi. Masalan: Yozayapman. va Men yozayapman. gaplari
orasida ega haqida axborot uzatishda hech qanday farq yo‘q.
Xuddi shuningdek, «o‘zbek tilida ot, sifat, son yoki boshqa so‘z turkumi bilan
ifodalangan kesim predikativlikning shaxs-son ko‘rsatkichini qabul qila oladi yoki
predikativ so‘zlar orqali ifodalaydi, shuning uchun ular egasiz gapda ham kesim
vazifasini bajara oladi. Ammo rus tilida esa otlar predikativlik ko‘rsatkichiga ega
bo‘la olmaydi, shuning uchun predikativ otlar ega bilan kelgandagina kesim vazifasini
bajara oladi».
35
Bu holatni quyidagimisolda ko‘rishimiz mumkin:
Sog‘-salomatmisiz? - Здоровы ли вы? O‘qituvchiman. - Я
учителъница.
O‘zbek va rus tilida kesim o‘ziga xos grammatik xususiyatiga ham ega.
O‘zbek tilida kesim sodda va tarkibli bo‘lib, turli kesimlik ko‘rsatkichi bilan
shakllanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, kesim vazifasida kelgan so‘zlarda shaxs-
son, modallik va zamon va ma’nosi bo‘lishi lozim.
O‘zbek tilida ot-kesimdan iborat gap ham mavjud. Bu ot-kesimda birlik va ko‘plik,
shaxs qo‘shimchasi shaxs ma’nosi bilan birga, hozirgi zamon ma’nosini ham
ifodalaydi. Masalan,
34
Roderick A.Jacobs. English Syntax. A Grammar for English Language Professionals/ Oxford University Press.
1993. P. 55.
35
Azizov O. O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi. -T. 1994. -B.200.
32
Тадбиркорман. Уйдаман
.
O‘zbek tili sintaktik qurilishida ot-kesim ham, fe’l-kesimdagi kabi egali yoki egasiz
qo‘llanishi mumkin. Rus tilida esa, aytib o‘tganimizdek, otga qo‘shiladigan
predikativ shaxs-son qo‘shimchasi yo‘qligi tufayli bu tilda
«otning o‘zi mustaqil holda ma’lum bir morfologik ko‘rsatkich yordami bilan
kesimga aylana olmaydi. U faqat ega bilan kelib, kesim vazifasini bajarishi
mumkin».
36
Masalan, Tadbirkorman
. - Я бизнесмен.
Demak, o‘zbek tilidagi gaplarning lisoniy sathdagi eng kichik qurilish qolipi [WPm]
shaklida bo‘lsa, Hind-Yevropa tillarida gapning minimal qolipi [S-P] tarzida. Bu esa
bu tillar orasidagi asosiy tipologik va milliy farqlardan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
