Umumiy o'rta ta'lim maktablari yuqori sinf o'quvchilariga Sodda gaplar'' mavzusini o'qitish usullari

1.3.
 
Ilmiy talqinlarda yig‘iq gap hamda ixcham gap tushunchalarining 
aks etishi 
 
O‘zbek formal tilshunosligida “Har bir sof fe’l bir gapni hosil qiladi: bunda subyekt 
ma’nosi ham berilgan bo‘ladi. Bu so‘z tusidagi butunlik gapning 

---

20 
eng sodda formasidir” mazmunidagi qarash ham mavjud. Ammo A.G‘ulomov birgina 
kesimdan iborat gapni e’tiborga olmaydi va faqat ikki bosh bo‘lakli gapni sodda 
yig‘iq gap sifatida qaraydi. Boshqacha aytganda, ega – kesim 
[S-P] ning ikkinchi darajali bo‘laklarsiz shakllangan ko‘rinishini yig‘iq gap sifatida 
talqin etadi. 
Masalan, 
Men o‘qidim. Sen kelding. Otam o‘qituvchi 
kabi.
20
Ma’lumki, rus tilida gap faqat fe’lning qo‘shimchasi bilan emas, olmosh yoki 
shaxsni ko‘rsatuvchi tegishli so‘z bilan ham qo‘llanishi shart. Chunki rus tili 
kesimidagi ayrim qo‘shimcha shaxsni aniq ko‘rsatmaydi. Masalan: Chital. Rabotal 
kabi. Shu sababli gap strukturasida ega komponentining qo‘llanishi shart: 
Я читал. 
Ты работал 
kabi. Rus tilshunosligida rus tiliga taalluqli «eng kichik gap ega va 
kesimdan iborat bo‘ladi»,
21
– degan qarash o‘zbek tilshunosligiga «ega va kesim 
munosabati gapning yadrosidir» tarzida o‘rnashgan. Agar ega va kesim mosligi 
o‘zbek tilining o‘z grammatik qurilishidan kelib chiqib, har bir hodisaning mohiyatini 
aniqlagan holda talqin etilsa, ona tilimizda ham, boshqa turkiy tilda bo‘lgani kabi, 
shaxs–son kategoriyasi mustahkam o‘ringa ega bo‘lganligi, bu bilan shakllangan 
kesim harakat, holat (belgining) qaysi shaxs-songa oidligiga ishora qilib turganligi 
gap strukturasini belgilashda ahamiyat kasb etadi. 
Sintaksis sistemaviy-struktur asoslarda o‘rganila boshlangandan so‘ng shu tahlil 
asosida turli nazariya vujudga keldi. Jahon tilshunosligidagi sistemaviy oqim 
zaminida o‘zbek sistemaviy tilshunosligi ham shakllandi va taraqqiy etdi. O‘zbek 
tilshunosligida tilga sistema sifatida yondashilib, lison va nutq hodisasi farqlandi va 
gapning til sathidagi eng kichik qolipi ishlab chiqildi. 
«Nutqimizda berilgan va an’anaviy sintaksisimizda atroflicha tahlil etilgan gap uning 
shakl va vazifa turlari til sathida ongimizda mavjud bo‘lgan umumiylikning, gap 
eng kichik qolipining turli lug‘aviy qurshov va nutq 
20
G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis: universitetlar va pedagogika institutlarining filologiya 
fakultetlari uchun darslik. –T.:O‘qituvchi, 1987. –B. 75. 
21
Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. -T.: 1993.-B.38. 

---

21 
sharoitlarida minglab muayyan shakllarda yuzaga chiqishida namoyon bo‘lishi 
aniqlandi» .
22
Ma’lumki, gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] dir. Bu yerda W - atov birligi, 
lug‘aviy asos , Pm - kesimlik ko‘rsatkichi. Shundan kelib chiqib, Bordim so‘zi bu 
ramzda W- bor-, Pm- -dim sifatida belgilanadi.
23
O‘zbek tilshunosligida boshqa turkiy tilda bo‘lgani kabi, shaxs-son kategoriyasi 
mustahkam o‘ringa ega bo‘lib, bu bilan shakllangan kesim, harakat (holat), 
(belgi)ning qaysi shaxs-songa oidligiga ishora qilib turadi. Bu esa gap tarkibida ega 
mavqeining pasayishiga, ko‘p holda ega tushib qolishiga olib keladi. Demak, o‘zbek 
tilida zarurat bo‘lmasa, ega tushirib qoldiriladi va kesimning o‘zi gapni tashkil etadi: 
O‘qituvchiman. 
Bundan ayon bo‘ladiki, kesim o‘zbek tilida eng kichik gapni tashkil etar ekan, 
tilimizda faqat kesimdan iborat gapni, egaga zarurat bo‘lmaganligi bois yig‘iq gap 
sifatida baholash imkoni mavjud. Biroq ta’lim tizimida ma’noviy jihatdan o‘xshashlik 
kasb etuvchi «yig‘iq gap» va «ixcham gap» atamasi ostida tushuniluvchi lisoniy 
hodisani farqlamaslik hamda «ixcham gap» va «bir bosh bo‘lakli gaplar»ni 
aralashtirishdan iborat chalkash holat vujudga keldi. Buning sababi – fanimizda rus 
tilshunosligi andazaliligining o‘rnashganligi va an’ana tusini olganligi.