Umumiy o'rta ta'lim maktablari yuqori sinf o'quvchilariga Sodda gaplar'' mavzusini o'qitish usullari

Bob bo‘yicha xulosa 
 
 
1.
Tilning ontologik tabiati masalasiga milliy tilning ichki qonuniyat va 
xususiyati asosida yondashish lozim. Hind-Yevropa tillari guruhiga kiruvchi ingliz, 
nemis va rus tilidagi gaplar «ikki cho‘qqili» bo‘lib, ularda ega ifodalanishi lozim va 
bu tillarning kesimi o‘zi kelganda, odatda, gap hisoblanmaydi. Chunki bu tillardagi 
gapning kesimida zamon, shaxs-son, maylni ifodalovchi maxsus morfologik 
ko‘rsatkich o‘zbek tilidagidek rivojlanmagan. Turkiy tillarda esa, xususan, o‘zbek 
tilida gapni so‘z va so‘z birikmasidan farqlovchi maxsus morfologik ko‘rsatkich 
mavjud bo‘lib, ular voqelanishining bir ko‘rinishi bo‘lgan yig‘iq gapda o‘zbek tili gap 
qurilishining substansial mohiyati ko‘zga tashlanadi. 
2.
Yevropa tillarida, xususan, rus tilida [ega+kesim], ya’ni [S-P] ramzi 
gapning eng kichik qurilish qolipini va bir vaqtning o‘zida yig‘iq gapni, shuningdek, 
bu tillarning turkiy va kesimlik shakli rivojlangan boshqa tillardan ontologik farqini 
ham ifodalaydi. O‘zbek tili gaplarining eng kichik qurilish qolipi bo‘lmish [WPm] 
ramzi gapning bu tildagi eng kichik qurilish qolipini va bir vaqtning o‘zida yig‘iq 
gapni ifodalab, shuningdek, bu tillarning Yevropa 

---

52 
va kesimlik shakli rivojlanmagan boshqa tillardan substansial farqini ko‘rsatuvchi 
barqaror belgisi hisoblanadi. 
3.
Tilshunosligimizning o‘tgan asrning 40-90 yillari davomidagi 
taraqqiyotida yig‘iq gapning formal mohiyati ochildi, funksional sintaksis 
tadqiqotchilari ilgari surgan sodda va qo‘shma gaplarning [WPm] va [WPm,WPm] 
minimal qolipi bu mohiyatni yangi metodologik asoslarda qarashni talab qiladi. 
4.
Formal sintaksisda bo‘lganidek, substansial tahlilda ham geterogen 
tabiatli so‘z-gaplar yig‘iq gap mohiyatini ochishda to‘g‘anoq bo‘ldi va unga 
munosabat nuqtai nazaridan chetda qoldi. Semantik-funksional shakllangan so‘z-
gapni o‘zbek tilidagi yig‘iq gapning bir ko‘rinishi sifatida talqin qilish muammoning 
yechimidir. 
5.
O‘zbek tilining substansial sintaksisida sodda yig‘iq gapning 
qurilish qolipi faqat [WPm] emas, balki [S-P] hamdir. Bunda Pm unsurining P qismi 
qoldirilib, m qismi tushirilganligining sababi kesim vazifasida kelayotgan so‘zda 
markazlik xossasi morfologik ko‘rsatkichsiz namoyon bo‘lganligi bo‘lib, u ega va 
kesimning o‘zaro munosabatidan yuzaga chiqadi. 

---

53