Toshkent kimyo-texnologiya insituti shahrisabz filiali oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi va sanoat uzumchiligi fakulteti

6-rasm. Tuproq orqali yuqadigan gelmintlar (A-askarida, B-enterobioz, C-ankilostomioz)

Tuproqda inson uchun zararli hasharotlar burgalar, pashshalar, chivinlar lichinkalarini rivojlanishiga xizmat qiladi. Ko'p sonli chivinlarning mavjudligi sanitariya holatini yaxshi emasligini bildiradi, chunki bu aholi yashash joylarida qattiq chiqindilarni olib chiqish muddatlari buzilganligini ko'rsatadi. Chivin lichinkasidan yetuk hasharotga aylanish davri 4 kundan 7 kungacha. Pashshalar patogen ichak tayoqchalarini juda faol tashuvchisidir.

Organik moddalar bilan ifloslangan tuproq, ayniqsa xavfli infektsiyalar (quturish, tularemiya, vabo) qo'zg'atuvchilarining manbai bo’lib, ularni tashuvchisi bo'lgan kemiruvchilarning rivojlanishiga hissa qo'shadi.


Tuproqni sanitariya muhofazasi

Aholi yashash joylarini tuprog'ini sanitariya muhofaza qilish - bu odamlar salomatligi va farovonligiga zararli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan tuproq tarkibi va xususiyatlaridagi o'zgarishlarning oldini olish va ularni yo'q qilishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir.

Tuproqni sanitariya muhofazasi quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi:
- tuproqning tabiiy xususiyatlarini, unumdorligini va biomikroelementlar tarkibini saqlab qolish;
- qishloq xo'jaligida ishlatiladigan, sanoat korxonalari chiqindilari, pestitsidlar va o'g'itlar, zaharli, kanserogen va radioaktiv moddalar bilan tuproq ifloslanishining oldini olish;
- kanalizatsiya tarkibidagi organik moddalar, patogen mikroorganizmlar va gelmint tuxumlari bilan tuproq ifloslanishining oldini olish.
Bularning barchasini hisobga olgan holda, aholi yashash joylarini qattiq va suyuq chiqindilardan tozalash eng muhim sanitariya-gigiyena vazifasi hisoblanadi.
Chiqindilarni tasnifi:
- qattiq chiqindilar;
- suyuq chiqindilar.
Hozirgi vaqtda suyuq chiqindilarni yo’q qilish va zararsizlantirish qattiq chiqindilarni zararsizlantirish va yo'q qilish muammosi kabi dolzarb muammo emas.
Kanalizatsiyada mavjud bo'lgan suyuq chiqindilar yopiq tarmoqqa kiradi va shu bilan tuproqni ham, havoni ham ifloslantirmaydi. Suyuq chiqindilarni quvurlar orqali termoyadroli usulda yo’q qilish, oddiy usulda yo’qotishdan ko'ra iqtisodiy jihatdan arzonroq. Qattiq chiqindilarni sanitariya tozalash hozirgi paytda juda jiddiy muammo hisoblanadi. Ushbu muammoning ahamiyati shundaki, maishiy chiqindilarni butun dunyoda aholi sonini ko'payishi orqali belgilanadi. Katta miqdordagi qattiq chiqindilar yer yuzida to'planib, tuproqni ifloslantiradi.
Qattiq chiqindilardan sanitariya tozalash amalga oshirilishining ma'lum bir bosqichlari mavjud: chiqindilarni yig'ish, saqlash, zararsizlantirish joyiga olib borish. Qattiq chiqindilarni yig'ishni tashkil qilishda ularning sifat va miqdoriy tarkibini bilish kerak. Sifatli tarkibga ega chiqindilarni turli usullar bilan qayta ishlash imkoniyatlarini beradi. Qattiq chiqindilarning sifat tarkibi chiqindilarning epidemiologik ahamiyatini ham belgilaydi. Qattiq chiqindilar epidemiologik tadqiqotlarga ko’ra ko'plab patogen bakteriyalar va viruslar borligi aniqlangan.
Qattiq chiqindilar miqdorini to'g'ri aniqlash sizga kerakli miqdordagi chiqindi qutilarini hisoblash imkonini beradi. Hisoblash bir kishi uchun yiliga 1000 litrni tashkil etadigan axlat yig'ish tezligiga asoslanadi. 1 m³ chiqindining hajm og'irligi 0,2 t, ya'ni 1 m³ og'irligi 200 kgni tashkil etadi.
Butun dunyoda qattiq maishiy chiqindilarni olib chiqish faqat avtomobil transporti orqali amalga oshiriladi.
Qattiq chiqindilarni yo'q qilish usullari tozalash tizimi uchun muhim muammolarni keltirib chiqaradi. Ushbu usullarni 2 guruhga bo'lish mumkin:
- yoqotish (likvidatsiya)
- qayta ishlash(utilizatsiya)
Chiqindilarni yo'q qilish usulini tanlash uning tarkibi va yig'ish uslubiga, shuningdek uni yig'ishning iqtisodiy ahamiyatiga bog'liq. Dunyoda eng keng qo’llanadigan usul chiqindilarni yoqish va kompostlash orqali qattiq chiqindilarni zararsizlantirish usullari hisoblanadi. Qattiq chiqindilarni zararsizlantirishning eng qimmat usuli bu yoqishdir (kompostlashdan 50% qimmatroq). Yo'qotishning eng tejamli usuli bu aerob chiqindilarni qayta ishlashga asoslangan kompostlash usulidir.
Qattiq chiqindilarni yo'q qilishning istiqbolli yo'nalishi - bu axlat va qattiq chiqindilarni qayta ishlash sanoat korxonasi bo'lgan kompost zavodlarini qurish. Ushbu fabrikalarda chiqindilarni qayta ishlash jarayoni taxminan bir kun ichida yakunlanadi.
Tuproqni sanitariya muhofazasi muammolari mamlakatimiz uchun o'ta dolzarbdir. Tuproq kattaligi bir necha mikrondan santimetrlargacha bo‘lgan qattiq jinslardan tashkil topib, donadorligi, sochilib turishi, g‘ovakligi bilan sifatlanadi. Tuproqning kattaligi 0,1 dan 3 mm gacha bo'lishi qum tuproq skeletini tashkil qiladi. Tuproq tarkibida 90% qum, 10% loy bo‘Isa - qumloq, 10-30% bo‘lsa, loy tuproq deyiladi.
Tuproq strukturasining tabiati tuproqdagi suv, havo, issiqlik o‘tkazish va bioJogik holatiga bog‘liq.
Tuproq issiqlikni yomon o‘tkazadi, shunga ko‘ra yuza qatlamlaridagi issiqlik va sovuqlik uning chuqur qatlamlariga sekin o‘tadi.
Tuproqning harorati joyning iqlim sharoitiga, relefiga, oftob tushishiga, o'simliklar bor-yo‘qligiga, tuproqning rangi va strukturasiga qarab har xil bo‘ladi.
Tuproqning g‘ovakliligi sanitariya jihatidan katta ahamiyatga ega, u nechog‘li g‘ovak bo‘lsa, ya’ni teshiklarining hajmi katta va tuproq zarrachalari nechog‘li yirik bo‘lsa, tuproqning havo va suv o‘tkazuvchanligi shuncha yuqori bo'ladi.
Tuproq mikroflorasi juda xilma-xildir. Tuproqda bakteriyalaming turli xillari: zanburug'lar, spiroxetalar, filtrlanuvchi viruslar, jumladan bakteriofaglar va hokazolar bo‘ladi.
Tuproq yuzida bakteriyalar soni birmuncha kam bo‘ladi, bu quyosh nurining bakteritsidlik xususiyatiga hamda tuproqning qurishiga bog‘liq. 1 sm chuqurlikdan boshlab mikroorganizmlar soni keskin ko‘payib boradi va 10 sm chuqurlikda yuqori darajaga yetadi. Tuproqqa chuqur kirib borilgan sari, mikroorganizmlar soni kamayib boradi. 25 sm chuqurlikda bakteriyalar soni 1-2 sm chuqurlikdagiga qaraganda 10-20 barobar kam bo‘ladi. Sababi shuki, tuproqdan sizilib o'tish jarayonida bakteriyalar tuproqning yuza qatlamlarida ushlanib qoladi, shuningdek, tuproqqa chuqurroq tushilgan sayin bak-teriyalarga oziq bo‘ladigan organik moddalar hamda kislorod miqdori ozayib boradi, bu esa aerob bakteriyalar uchun halokatli hisoblanadi.
Tuproqning g‘ovakliligi uning donadorligiga bog‘liq, tuproq qancha mayda bo‘lsa, g‘ovakliligi shuncha kam bo‘ladi.
G'ovak tuproq havo va suvni singdiruvchanligi bilan farqlanadi. Tuproq havosi bilan atmosfera havosi orasidagi bog‘liqlik gigiyenik ahamiyatga ega. Toza tuproq tarkibida ko‘p miqdorda uglerod (IV)-oksid, suv bug‘i va kislorod bo‘ladi. Ifloslangan tuproq tarkibida 0₂ yetishmashgi natijasida ammiak, vodorod, boshqa gazlar yig‘ilishi mumkin. Chunki g‘ovak tuproqda bioximik jarayonlarning ayerob usulda ro‘yobga chiqishi gigiyenik jihatdan bexavotir hisoblanadi.
Toksikoinfeksiyalar va intoksikatsiyalar bir-biridan epidemiologik jihatdan kam farq qiladi. Kasallik avj olishining ikkala turida quyidagi uch tarmoq umumiy hisoblanadi: mahsulotning zararlanishi, mikroblarning ko'payishi uchun sharoitlar vujudga kelishi; mahsulotni iste’mol qilishdan oldin yetarlicha pishirmaslik. Biroq, kasalliklar patogenezida intoksikatsiyalarning o‘z xususiyatiga ko‘ra ular mikroblarning mahsulotda o‘sishi davrida ajratgan zaharning organizmga tushishi natijasida ham (mikroblar bo'lmagan holda ham stafilokokk intoksikatsiyalari, botulizm) zaharlanish paydo bo'ladi. Ba’zi bir mualliflar botulizmda toksindan tashqari tirik mikroblarning ham ahamiyati borligini aytadilar va shunga ko‘ra botulizmni ovqat toksikoinfeksiyasi deb hisoblashni lozim topadilar. Bakterial toksikozlar o‘tkir kechadigan kasallik bo‘lib, iste’mol qilingan ovqat mahsuloti tarkibida mikroblarning hayot faoliyati davrida ajralgan maxsus zahari ta’sirida rо’ beradi. Bunga botulizm hamda stafilokokkli zaharlanishlar kiradi.
Vitamin B₂ qator moddalaming oksidlanishi, parchalanishi va sintez jarayonlarini tezlatuvchi fermentlarning kofermentlari tarkibiga kirib, nuklein kislotalar, oqsillar, uglevodlar va yog‘lar sintezi bilan bilvosita bog‘langan hamda ksenobiotiklarni zararsizlantirishda qatnashadi.
Tuproq - tirik tana, shu bilan birga tiriklikning tarkibiy zarur sharti hamdir.
Tuproqning zaharli moddalar bilan ifloslanmasligi uchun kimyoviy moddalaming tuproqda ruxsat etiladigan miqdorini ishlab chiqish zarur. Bu borada 1980-90-yillarda katta ishlar olib borildi, 10 dan ortiq kimyoviy moddaning tuproq tarkibida ruxsat etiladigan miqdori ishlab chiqildi.
Kimyoviy moddalaming tuproqdagi ruxsat etiladigan miqdorini ishlab chiqish uchun tabiiy holatda olib boriladigan tajribalar laboratoriya tajribalariga solishtirilib, ulaming parametri aniqlanadi. Bunda tuproqdagi kimyoviy moddalaming quyidagi ko'rsatmalariga ahamiyat beriladi:
1. Tuproqdagi kimyoviy moddalaming chidamliligi.
2. O'simliklarga va yer osti suvlariga o'tishi.
3. O ‘simlik hosiliga ta’siri.
4. Mikroorganizmlaming fermentativ jarayonini o‘zgartirishi.
5.Olingan hosil yoki yer osti suvlarining organoleptik ko‘rsatkichlarini o‘zgartirishi.
Kimyoviy moddalar inson sog‘lig‘iga xavf tug‘diradigan bo Isa, u holda bunday moddalarga hech qanday me’yor belgilanmaydi va ulami ishlatish taqiqlanadi. Bundan tashqari, kimyoviy moddaning hayvonotni o‘ldirishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha miqdori hamda o‘simlik mahsulotlari uchun ruxsat etiladigan miqdori aniqlangan bo‘lsagina uning tuproq uchun PDK si ishlab chiqiladi (E. I. Goncharuk).
Har qanday kimyoviy moddaning PDK si quyidagi asosda ishlab chiqiladi.
1.Kimyoviy moddalaming tuproqdagi parametrlari matematika modellari yordamida taxminiy aniqlanadi.
2.Tuproqda kimyoviy moddalaming chidamliligi aniqlanadi.
3. uproqdagi zaharli moddaning PDK si o‘simlik hosili uchun ruxsat etilgan me’yordan oshib ketmasligi kerak.
4. uproqdagi kimyoviy moddaning PDK si yer osti suvlariga sizilib o'tganda uning miqdori suv uchun aniqlangan PDKdan ortmasligi zarur.
5. uproqdagi zaharli moddaning PDK si (uchuvchi moddalar uchun) havoga tuproqdan uchib o‘tgan PDK dan oshib ketmasligi lozim.
6. uproqdagi zaxarli moddaning PDK si tuproqda kechayotgan mikrobiotsenoz jarayoniga, o‘z-o‘zini tozalash jarayoniga hech qanday salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Tuproqqa zarar qiladigan moddalar PDK sini ishlab chiqish bilan uning ifloslanishiga chek qo‘yish mumkin.