Toshkent kimyo-texnologiya insituti shahrisabz filiali oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi va sanoat uzumchiligi fakulteti

2-rasm. Tuproqning biologik tarkibi
Tuproq organizmlari tuproq holatiga bevosita va bilvosita ta'sir ko'rsatadi, o'z-o'zini tozalash va unumdorligini oshirish jarayonlariga hissa qo'shadi.
Tuproq yer osti suvlari va ochiq suv omborlaridagi suvlarning xususiyatlari va tarkibiga katta ta'sir ko'rsatadi. U har doim atmosfera yog'inlari bilan birga kelgan yoki yer osti qatlamlaridan kapillyarlar orqali ko'tarilgan hamda atmosfera havosidan suv bug'larini yutishi natijasida hosil bo'lgan ma'lum miqdordagi namlikni o'z ichiga oladi. Tuproqda suvning ahamiyati tirik organizmlarning mavjudligi va o'simliklarning o'sishi uchun juda muhimdir. Tuproqda suvining gigiyenik ahamiyati juda katta. U organik va mineral birikmalar uchun universal erituvchi, o'simliklarga kimyoviy moddalar yetkazib berish vositasi sifatida xizmat qiladi. Tuproqning namligi tuproqning issiqlik xususiyatlariga sezilarli darajada ta'sir qiladi, uning issiqlik quvvati va issiqlik o'tkazuvchanligini oshiradi. Yer osti suvlari tuproq suvlaridan hosil bo'ladi. Ichimlik suvining kimyoviy va bakterial tarkibi asosan tuproq tarkibi va xususiyatlari bilan belgilanadi.
Tuproqdagi havo miqdori tuproqning xususiyati va tabiati bilan belgilanadi. Tuproq havosi doimo atmosfera havosi bilan almashinadi. Tuproqlarda har doim karbonat angidrid miqdori atmosfera havosiga nisbatan ko'proq (8% gacha) bo’lib, tuproqdagi kislorod miqdori 14% gacha kamayadi. Havoning ifloslanishi orqali yuqori konsentratsiyalardagi toksik ta'sir ko'rsatishga zararli gazlar va bug'lar (vodorod sulfid, ammiak, vodorod ftorid va boshqalar) ajratilishi tuproqdagi chiqindilar to’planishiga ta’sir etib, chirish, parchalanish o’z-o’zini tozalash jarayonlariga ta’sir etadi.
Tuproq havosining gigiyenik ahamiyati va tarkibi insonning u bilan qanday munosabat o’rnatishi bilan belgilanadi. Quduqlarni, chuqurlarni qazishda, er osti inshootlarini yotqizishda tuproq havosidan zaharlanish holatlari ma'lum.
Tuproq havosi inson organizmiga dam olish maskanlarida, aholi punktlarida, turar joylarda sezilarli darajada ta'sir qiladi.
Tuproqning asosiy xususiyati uning umdorligi bo'lib, u qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligini ta'minlashi tushuniladi. Tabiiy tuproq unumdorligi undagi ozuqa moddalari, suv, havo va issiqlik rejimlari bilan ta'minlanishi bilan bog'liq. Tuproq o'simliklarning suv va minerallar bilan oziqlanishiga bo'lgan ehtiyojini ta'minlaydi, bu ularning fotosintez faolligining eng muhim elementi hisoblanadi. Tuproqning unumdorligi unda to'plangan quyosh energiyasi miqdoriga ham bog'liq.
Tuproq sifati muammosini ko'rib chiqib, shuni ta'kidlash kerakki, katta maydonlarda o’g’itlarni, kimyoviy preparatlarni noto’g’ri qo’llash evaziga O’zbekiston Respublikasida yiliga 7 ming ga maydon unumdorligini yo’qotmoqda.