Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Hozirgi zamon fe’li
Bunday fe’l shakli hozirgi zamon uchun yoki ham hozirgi, ham kelasi zamon uchun mushtarak bo‘ladi. Undosh bilan tugagan fe’llarda [a], [ä], unli bilan tugagan fe’llarda [y] undoshi orttiriladi: kelädirmän, kelädirbiz, kelädirsän, kelädirsiz, kelädir, kelädirlär; sözläydirsiz, bašlaydïrlar.

Ham hozirgi, ham kelasi zamonga ehtimoli bo‘lgan fe’llar misoli: kelirmän, kelirbiz, kelirsän, kelirsiz, kelir, kelirlär.

“Kitob-i tarjumon-i turkiy”da ta’kidlanishicha, “qipchoq tili”da hozirgi zamon fe’lining tinglovchi birligi o‘zakka -ar-sen, -är-sen bo‘lishsiz shakli esa -maz-sen, -mäz-sen qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi: čïzar-sen – yozarsan, yozyapsan, čïzmaz-sen – yozmassan, yozmayapsan. Tinglovchi ko‘pligi hosil qilinmoqchi bo‘l­ganda tinglovchi birligidagi -sen qo‘shimchasi -siz bilan almashtiriladi.

O‘zga birligi fe’l o‘zagiga -ar, -är bo‘lishsiz shakli esa -maz, -mäz qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi. Tinglovchi ko‘pligi birlikdagi bo‘lishli va bo‘lishsiz shakliga -lar, -lär qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi.

So‘zlovchi birligi -ar-men, -är-men bo‘lishsiz shakli -maz-men, -mäz-men qo‘­shim­chasi bilan hosil qilingan: čïzar-men – yozarman, yozyapman, čïzmaz-men – yozmasman, yozmayapman. So‘zlovchi ko‘pligida so‘zlov­chi birligidagi -men qo‘shimchasi -biz bilan almashtiriladi (KTT.69).