Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

O‘tgan zamon fe’li
Yozma yodgorliklar tilida o‘tgan zamon -dï, -di / -tï, -ti; -duq, -dük / -tuq, -tük; -mïš, -miš / -mïs, -mis qo‘shimchalari bilan hosil qilingan. Bulardan -dï, -di / -tï, -ti qo‘shimchasi turkiy tillarning tarixiy taraqqiyoti davomida keng amal qilib kelmoqda. U aniq o‘tgan zamonni anglatadi: keldim, keldik, keldiŋ, keldiŋiz, keldi, keldilär; ketti, oquttï, jattï.

O‘tgan zamon fe’lining o‘zga birligi -dï, -di / -tï, -ti, bo‘lishsiz shakli -madï, -mädi qo‘shimchasi bilan hosil qilinadi. Misoli: Türk bodun ölti, alqïntï, yoq boltï, türk sir bodun yärintä bod qalmadï. – Turk xalqi o‘ldi, tugadi, yo‘q bo‘ldi, turk sir xalqi yerida (hech bir) urug‘ qolmadi. (Ton.3–4).

O‘zga ko‘pligi o‘zga birlik shakliga -lar, -lär qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilinadi.

O‘tgan zamon fe’lining so‘zlovchi birligi -dïm, -dim / -tïm, -tim, bo‘lishsiz shakli -madïm, -mädim qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilingan.

O‘tgan zamon fe’lining tinglovchi birligi -dïŋ, -diŋ, -tïŋ, -tiŋ, bo‘lishsiz shakli -madïŋ, -mädiŋ qo‘shimchasi bilan yasaladi: čïzdïŋ – yozding, čïzmadïŋ – yozmading. Tinglovchi ko‘pligi -dïŋïz, -diŋiz, -tïŋïz, -tiŋiz, bo‘lishsiz shakli -madïŋïz, -mädiŋiz qo‘shimchasi bilan yasaladi: čïzdïŋïz – yozdingiz, čïzmadïŋïz – yozmadingiz.

Mahmud Koshg‘ariyning yozishiga qaraganda, -duq, -dük / -tuq, -tük qo‘shimchasi o‘g‘uz va qipchoqlarning tillariga xos (MK.II.52–65). Muhim xususiyati shundaki, bu qo‘shimcha bilan qo‘llangan fe’l shaxs-sonda tuslanmaydi, qanday bo‘lsa, shunday ko‘rinish­da turaveradi. Shaxs-sonni gapdagi olmoshlar anglatadi: men ya qurduq – men yoy yasadim, biz ya qurduq – biz yoy yasadik, ol kel­dük – u keldi, olar ewgä kirdük – ular uyga kirdilar (MK.II.64–65).

“Kitob-i tarjumon-i turkiy”da ta’kidlanishicha, so‘zlov­chilar tomonidan birgalikda bajarilgan ish-harakat (so‘zlovchi­ning boshqalar bilan birgalikdagi ish-harakati) -dïğ, bo‘lishsiz shakli esa -madïğ qo‘shimchasi bilan hosil qilinadi: čïzdïğ – yozdik, čïzmadïğ – yozmadik (KTT.66). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bu qo‘shimchaning yolg‘iz -dik varianti amal qilmoqda: bardik, yazdik, aytdik (og‘zaki nutqda: ayttik), keldik, ketdik (nutqda: kettik) va b.

Qadimgi grammatik asarlarda sifatdoshning -mïš, -miš / -mïs, -mis, ravishdoshning -ïp, -ip / -ïb, -ib qo‘shimchasi ham o‘tgan zamon belgisi sifatida talqin etilgan (AZFT.120–121). Birinchisining birlikdagi misoli: kelmiš, ketmiš, yatmïš; ko‘plikda: kelmišlär, ketmišlär, jatmïšlar. Grammatik asarlarda ta’kidlanuvicha, bu fe’l ko‘z bilan ko‘rganda emas, faqat eshitganlik haqi­dagi xabarni anglatadi. Ular shaxs-son qo‘shimchalari bilan ham qo‘llanadi: kelmišmän, kelmišsän, kelmišsiz, qalmïšbiz.

Ikkinchi belgi bilan qo‘llanganda: keliptür. So‘zlovchi uchun: keliptürmän, keliptürmiz. Tinglovchi uchun: keliptürsän, keliptürsiz, keliptür, keliptürlär.