Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Shart ko‘rsatkichi
Qadimgi turkiy tilda shart ko‘rsatkichi -sar, -sär shaklida bo‘lgan. So‘zlovchi birligi va ko‘pligi, tinglovchi birligi va ko‘pligining shart ko‘rsatkichi ham o‘zga ko‘rsatkichi (-sar, -sär) kabi ifoda etilavergan, lekin ma’noda farq bor. Shartning kimga yoki nimaga tegishliligini egadan anglash mumkin. Masalan, ko‘k turk bitiglarida: Ïraq ersär, yablaq ağï birür, yağuq ersär, edgü ağï birür. – Yiroq bo‘lsa, yomon ipaklik berur, yaqin bo‘lsa, yaxshi ipaklik berur (Ka.7); Ötükän yïš olursar, bäŋgü el tuta olurtačï-sän. – O‘tukan yishda turilsa, elni mangu tutib turajaksan (Ka.8). Üzä täŋri basmasar, asra yer tilinmäsär, türük bodun, eliŋin, törüŋin kim artatï? – Yuqoridan osmon bosmasa, pastda yer yorilmasa, turk xalqi, davlatingni, hukumatingni kim buzdi? (K.22); Eltäriš qağan qazğanmasar, udu ben özüm qazğanmasar, el yemä, bodun yemä yoq ertäči erti. – Eltarish xoqon zafar qozonmasa, unga ergashib mening o‘zim zafar qozonmasam, el ham, xalq ham yo‘q bo‘lajak erdi (Ton.54–55); Bilgä Toñuquq qazğanmasar, ben yoq ertim ersär… – Bilga To‘nyuquq zafar qozonmaganda edi, men bo‘lmasam edi (Ton.59); Amtï men bu erdäni birlä barsar, men qamağ tïnlïğlarqa artuq asïğ tusu qïlu umağay-men. – Endi men bu javohir bilan borsam, men hamma jonzodlarga ortiq foyda keltira olmayman (AT.284)

Qadimgi -sar, -sär keyinchalik -sa, -sä shaklini oldi.

“Qutadg‘u bilig”da ham so‘zlovchi birligi va ko‘pligi, tinglovchi birligi va ko‘pligi uchun shart ko‘rsatkichi -sa, -sä shaklida qo‘llanaveradi:

Uδïr erdiŋ ersä, tur, ač emdi köz,

Ešitmädiŋ ersä, ešit mendä söz –

Uxlayotgan bo‘lsang, tur, endi ko‘zingni och,

Eshitmagan bo‘lsang, so‘zimni eshit (QB.80).

Keltirilgan misolda shartning tinglovchiga qarashliligi uδïr erdiŋ, ešitmädiŋ so‘zlari orqali ifoda etilgan.

Qalï eδgü bulmaq tiläsä özüŋ. – Agar ezgulik topmoq tilasang (QB.224).

Apaŋ ekki ažun qulur ersä sen. – Agar ikki dunyoni istar esang (QB.223).

Özüm ‘uzrïn aysam yemä iymänü. – Agar iymanib o‘z uzrimni aytsam (QB.188).

Qalï bulsaŋ, išlät, učup kökkä teŋ. – Agar ularga yetishsang, ishlat, uchib ko‘kka ko‘taril (QB.212).

“Hibatu-l-haqoyiq”da ham tinglovchi sharti -sa, -sä bilan ifoda etilgan: Aqï erni öggil ögär ersä sen. – Sahiy erni maqtagil maqtar ersang sen (AH.227).

Shart uchala zamon uchun ham qo‘llanadi. Misollarni “Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”dan keltiramiz:

O‘tgan zamon uchun: biy turdïsa, turarman – bek turgan bo‘lsa turarman.

Hozirgi zamon uchun: biy turarsa, turarman – bek turgan zamon turarman.

Kelasi zamon uchun: biy turğaysa, turarman – bek turadigan bo‘lsa turaman (AZFT.130).

Shart erdi, edi to‘liqsiz fe’li bilan ham hosil qilinadi. Bunday harakat-holatning natijasi mavhum bo‘ladi. Masalan: Biy turdï esä, turarman – Agar bek turgan bo‘lsa turarman. Hozirgi zamon ham shu xilda: biy turar esä. Kelasi zamoni: biy turğay esä.

Buyruqqa ham shart belgisi qo‘shilib keladi. Biroq bunday holatda buyruq emas, balki kelasi zamon ma’nosi anglashiladi: tursaŋ turğayman – Agar sen tursang, men turaman.

Shartning bo‘lishsizi turmasa, almasa, kelmäsä shaklida bo‘ladi.

Shart shaklidagi fe’llar shaxs-son qo‘shimchalari bilan ham qo‘llanadi. Masalan, o‘zga uchun: tursa, tursalar. So‘zlovchi uchun: tursam, tursaq. Tinglovchi uchun: tursaŋ, tursaŋïz.

O‘zga bo‘lishsiz birligi: turmasa, kelmäsä. So‘zlovchi bo‘lish­siz birligi: turmasam, kelmäsäm. Bo‘lishsiz ko‘pligi: turmasaq, kelmäsäk. Tinglovchi birligi: turmasaŋ, kelmäsäŋ. Tinglovchi ko‘pligi: turmasaŋïz.

“Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya” muallifining yozishicha, tatar lahjasida o‘zga birlikda turmaydur, o‘zga ko‘plikda turmaydurlar, so‘zlovchi uchun turmaydurman, turmaydurbïz, tinglovchi uchun turmaydursan, turmaydursïz deyilgan (AZFT.130).

Turkiy yodgorliklar tilida shart ma’nosi -sa, -sä qo‘shim­chasi bilan birga maxsus usullar vositasida ham ifoda etilgan. “Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”da uning bir necha usuli keltiriladi. Biri -ğaš, -gäš / -qaš, -käš qo‘shimchasidir. Turkcha biy alğaš, čïqqaš, kelgäš deyiladikim, “bek olganda, chiqqanda, kelganda” demakdir. Bu o‘rinda turkman tilida biy turdï­jaq tarzida qo‘llanadikim, “bek turganda” demakdir (AZFT.132).