Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Ko‘makchilar
Ko‘makchilar vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon va shu kabi munosabatlarni bildirish uchun qo‘llaniladigan so‘zlardir.

Yodgorliklar tilida birlä~bilä, üčün, üzä~üzrä, ičrä, ičindä, ara, ötrü, tapa~taba, uδu~uzu, basa, soŋ, qat, ašnu, burun, kedin~keδin~keyin, baru, tegin~degin, kibi ko‘makchilari qo‘llanilgan.

üzä ko‘makchisi: Toquz oğuz bodun üzä qağan olurtï, tir. – To‘g‘uz o‘g‘uz xalqi ustidan (bir) xoqon taxtga o‘tirdi, – der (Ton.9).

tegin ko‘makchisi: Qïrq yïlqa tegin bay čïğay tüzlänür – Qirq yilgacha boy bilan kambag‘al tenglashadi (MK.I.333).

“So‘ng” ma’nosida soŋ, basa, ötrü so‘zlari, hozirgi “keyin” so‘zining o‘rnida kedin, kenä so‘zlari qo‘llanilgan.

Eski o‘zbek tili davridan boshlab bular bilan bir qatorda ğayr-i, magar, nečük-kim, bajuz ko‘makchilari ham amal qilgan.

Ilmiy adabiyot va qo‘llanmalarda teg~deg / tek~dek ni “qo‘shimcha” deydilar. Aslida, bu qo‘shimcha emas, o‘xshatish ko‘­makchisidir. Shuning uchun u so‘zlarga birikkanda o‘zak-negiz bilan uyg‘unlashmaydi, o‘z ko‘rinishini saqlab qoladi. Masalan: qoñ-teg. Shunga qaramay, ba’zi hollarda bog‘lanayotgan so‘z tabiatiga moslashuvi ham mumkin: andağ~andaq, mundağ~mundaq.