Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Kelasi zamon fe’li
Kelasi zamon fe’li -ğay, -qay, -gäy, -käy affiksi bilan hosil qilinadi. Bo‘lishsiz shakli -mä, -ma qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi.

Amtï ečim taluyqa barïp erdäni kelürsär, taqï ağïrlïğ bolğay, men taqï učuz bolğay-men, tep saqïntï. – “Agar akam dengizga borib javohir keltirsa, u yana ham qadr topadi, men esa yana qadrsiz bo‘laman”, – deb o‘yladi (AT.284).

Boδun tili yawlaq, seni sözlägäy,

Kiši qïlqï kirtüč, etiŋni yegäy. –

Xalqning tili yomon, seni so‘zlaydi,

Kishilarning fe’l-atvori hasadgo‘y, etingni yeydi (QB.164).

Yodgorliklarda kelasi zamonning -ğay, -qay, -gäy, -käy affiksi -ğa, -qa, -gä, -kä shaklida ham qo‘llaniladi: Biligsiz ne bilgä bilig qïymatï. – Bilimsiz bilimning qadrini qaerdan ham bilardi (QB.462).

“Kitob-i tarjumon-i turkiy”da ta’kidlanishicha, “qipchoq tili”da kelasi zamonning tinglovchi birligi fe’l o‘zagiga -ğa-sen, bo‘lishsiz shakli -maya-sen qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilingan: čïzğa-sen – yozajaksan, čïzmaya-sen – yozmayajaksan. Tinglovchi ko‘pligida bo‘lishli va bo‘lishsiz holatidagi -sen o‘rnida -siz qo‘llaniladi.

Kelasi zamonning o‘zga birligi fe’l o‘zagiga -ğay, -gäy bo‘lishsiz shakli -mağay, -mägäy qo‘shimchasini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilinadi: čïzğay – yozajak, čïzmaya (čïzmağay?) – yozmayajak. O‘zga ko‘pligi o‘zga bo‘lishli va bo‘lishsiz birlik shakliga -lar, -lär qo‘shimcha­sini qo‘shib hosil qilinadi.

So‘zlovchi ko‘pligi fe’l o‘zagiga -ğa-biz, bo‘lishsiz shakli esa -maya-biz qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil qilinadi: čïzğa-biz – yozajakmiz, čïzmaya-biz – yozmayajakmiz. So‘zlovchi birligida bo‘lishli va bo‘lishsiz ko‘plik holatidagi -biz o‘rnida -men qo‘llaniladi (KTT.67–68).

“Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”da yozilishicha, sifatdoshning -asï, -äsi qo‘shimchasi ham kelasi zamon fe’lining belgisidir: keläsimän, keläsisän, keläsisiz, keläsi, keläsilär. Turkmanlar bu fe’l uchun keläjäkmän, keläjäkbiz shaklini, ba’zan keläsärmän, keläsärbiz ni ham qo‘llaganlar (AZFT.121).

Eski o‘zbek tili davrida kelasi zamon -qu, -kü / -ğu, -gü affiksiga shaxs-son, ba’zan turur~durur > -dur, -dür / -tur, -tür ni qo‘­shish bilan ham hosil qilingan. Masalan, Sak. da: salğum, tapquŋ, körgüsi, sorğusï-dur.