Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Firma va kompaniyalar rahbarlari maoshlarini tabaqalashtirish.
Boshqaruv bo‘g‘ini va xodimlaming boshqa toifalarini mukofotlashdagi farqlar 
shundan iboratki, rahbarlaming oylik ish haqi (maoshlar) miqdori ulaming 
oladigan daromadlari unchalik katta emas. Bunda uning ko‘proq qismini 
firmalar (korxonalar) faoiiyati natijalari bo'yicha toianadigan foyda ulushlari 
va m ukofotlar tashkil etad i. Bunga sabab shuki, rah b a rla r xalqaro 
metodologiyaga muvofiq, mahsulot tan narxi hisobiga olinadigan ishchi kuchi 
xarajatlami hisoblashda, hatto yonlanib ishlasa ham e’tiborga olinmaydi. 
U m um an olganda, rahbarlar tarkibining shaxsiy darom adlari quyidagi 
manbalami tashkil etadi:
— rasmiy lavozim maoshi;
— foydadan toianadigan mukofotlar;
— kompaitiyalardan sotib olinadigan, narxi biija narxlaridan birmuncha
arzon boigan aksiyalar tarzidagi mukofotlar;
— sug'urta jam g‘armalaridan toianadigan, oddiy xodimlar oladigan 
haqdan ancha yuqori boigan turli xil toiovlar;
— shaxsiy xizmatlar uchun kompaniya tomonidan to iiq yoki qisman 
toianadigan turli imtiyozlar.
Rahbarlar lavozim majburiyatlarini bajarishi bilan bogiiq ravishda tasarruf 
qiladigan summalar ham hisoblab chiqiladi. Boshqaruv xodimlariga ana shu 
toiovlar berishi va xizmat ko‘rsatilishi, shuningdek, maoshlaming darajasini 
belgilash nazorat ostida boiadi. T oiovlar darajasini va shartlarini tartibga 
solish mexanizmi ishlab chiqilgan va u suiiste’mol qilinishga y o i qo‘yilmaydi.
Shu bilan birga rahbarlami qiyin vaziyatlarda himoya qilishga yordam 
beradigan chora-tadbirlar majmui ham mavjuddir. Bu vaziyatlar ular 
faoliyatining tavakkalchilik xususiyatlariga ega ekanligi va ko'proq tashqi 
omillarga aloqadorligi bilan bog‘liqdir. Mazkur choratadbirlap o‘ziga xos bo‘g‘ini 
boigan rahbar kadrlami saqlab qolish uchun qilinardi, chunki taraqqiyot 
ana shu bo‘g‘inga bog‘liqdir.
Rahbarlar mehnati haq toiashning puxta o ‘ylab chiqilgan tizimi butun 
kompaniyaning samarali faoiiyati uchun muhim ahamiyatga egadir. Shuning 
uchun ham rahbarlami mukofotlash darajasini tarkibiy belgilashda quyidagi 
ijtimoiy-iqtisodiy omillar e ’tiborga olinadi:
— biznesning umumiy vaziyati, kompaniyaning rivojlanish rejalari, 
mazkur tarmoqdagi raqobat;
— kompaniyalar rahbarlarini mukofotlashning adolatli ekanligi haqida 
aksiyadorlar va kreditorlar tasawurlarining kompaniyadagi boshqa xodimlar 
ish haqi darajasi bilan mos kelishi. Mehnat bozoridagi vaziyatni sinchiklab
178

---

tahlil qilishda «inson resurslari»dan foydalanishda raqobatchi kompaniyalar 
faoliyatiga baho berish katta ahamiyatga egadir.
K o'pincha rahbarlarni m ukofotlash tizim ini ishlab chiqish uchun 
xodimlarning maxsus guruhi tuziladi, bu guruh mutaxassislarini chetdan 
turib huquqiy, moliyaviy, investitsiya va kadrlaiga oid ekspertizadan o‘tkazishga 
jalb etishi mumkin. G uruh m ehnat bozori talablarini aniqlab chiqishga, 
mukofotlar mexanizmi aktsiyadorlar va rahbarlaming manfaatlariga mos 
kelishi, ular uchun yetarli tarzda yuqori asos b o iib xizmat qilishi lozim. 
Bunda davlat manfaatlariga rioya qilinishi birinchi navbatda fiiqarolaming 
daromadlariga doir soliqlar haqidagi qonunchilik qoidalarini e ’tiborga olishdan 
iborat. Boshqaruvchilar oladigan mehnatning miqdorini beigilab beruvchi 
om illar, am erikalik m utaxassislarning fikricha, kom paniyaning katta- 
kichikligida (sotuvlar qatlamida), uning qolgan tarmoqqa taalluqli ekanligida, 
kompaniyaning oladigan foydasida, boshqaruvchi vakolatlarining hamda uning 
vazifasiga ko‘ra qaysi boiinm aga mansubligida o‘z ifodasini topadi (12.10- 
jadvalga qarang). Bu jihatdan AQShdagi soliqlar to‘g‘risidagi qonunlar shak- 
shubhasiz qiziqish uyg'otadi.
Rahbar xodimlarga to iag an haq «bazaviy summa»dan 3 baravar oshib 
ketsa, ortiqcha haq to ia s h hisoblanadi. Keyingi besh yilda kompaniyada 
ishlab olingan o'rtacha yillik haq bazaviy summa deb 
olinadi. Biroq
boshlangich 
ishni nazarda tutib, o‘z ish haqini kamaytirgan b o isa va bunga hujjatlari 
mavjud bo'lsa, u
keyinchalik o ‘zi oladigan haqni normativ haqdan yuqori 
qilib ko'paytirishi mumkin.