Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Rahbarlar daromadining kafolatlari va uning nazorat qilinishi.
Maoshlardan tashqari, rahbarlarni rag'batlantirishning muhim tarkibiy qismi 
boiib, aksiyalaming optsionlari xizmat qiladi. Rahbarlar uchun aksiyalaming 
qiymati pasayib ketish oqibatlariga barham berish yoki zararlar miqdorini 
eng kam darajaga keltirish maqsadida maxsus tizim ishlab chiqilgan:
— rahbarlar tarkibiga aksiyalar bozor narxidan pastroq narxda sotiladi;
— aksiyalaming qiymati tushib ketgan taqdirda rahbarga dastlabki qiymat 
bilan fond bozorida pasayib ketgan qiymat o'rtasidagi farq toianadi;
— rahbarlar uchun optsion qiymati bozor qiymatidan yuqoriroq qilib 
belgilanadi;
—rahbarlar qo‘shimcha aksiyalar paketini, ko'chmas mulkni sotib olish 
uchun aksiyalar hisobidan qarz olishlari mumkin, bu qarzlarga toianadigan 
foizlar bozor foizlaridan pastroq boiadi.
Rahbarlarga toianadigan mukofotlar paketi tarkibiga to‘plab qo‘yilgan 
toiovlar ham kiradi. Bularga korxona (kompaniya)lar beradigan nafaqalami, 
shuningdek, muayyan vaqtdan keyin hosil boiadigan boshqa to io v la r 
turlarini ham kiritish mumkin, ya’ni:
— o ‘zaro kelishuvga muvofiq bir necha yildan keyin toianadigan mukofot 
(omonat hisoblari deb ataluvchi hisoblar);
179

---

— mazkur xodim yoki umuman kompaniya mehnat unumdorligi yoki 
foyda olish yuzasidan muayyan darajaga erishgandan keyin toianadigan 
mukofot.
R ahbarlar bilan ular uchun to ‘plab qo'yilgan to io v la r xususida 
tuziladigan shartnomalar ikki turda boiishi mumkin: rasmiy maqomga ega 
boigan shartnomalar; rasmiy maqomsiz amal qiladigan shartnomalar.
Rahbarlarni m ukofotlash tizim ida eng m aqbul vaziyat — strategik 
m oijalni qisqa muddatli moslashuvchanlik bilan birga qo‘shib olib borishdir. 
Rahbarlarni mukofotlashning ayrim moddalari, masalan, pensiya tizimlari 
uzoq muddatli xususiyatga egadir. Ayni vaqtda jahon iqtisodiyotining oldindan 
bashorat qilib bo'lmaydigan xususiyatga ega ekanligi, texnika va texnologiyadagi 
o'zgarishlar, raqobat kurashida asosiy e’tiboming boshqa narsaga qaratilishi 
rahbarlar bilan uzoq muddatli shartnomalar tuzilishida moslashuvchanlikni, 
hujjatlaiga, AQShda aytishlaricha, «oltin parashyut* tamoyiliga asoslangan 
qoidalaming kiritilishini talab qiladi. Mazkur tamoyil rahbarlardan iborat 
kadrlar tarkibini saqlash va ularga tanglik holatlarida yordam ko'rsatish chora- 
tadbirlarini amalga oshirish tizimini nazarda tutadi. Uning mohiyati shundan 
iboratki, kompaniya qayta tashkil etiladigan yoki rahbar kadrlarning bir 
qismi bo'shatiladigan boisa, bu kadrlar o‘z oyoqlari bilan yerga qo‘nishlari 
lozim. Ana shu maqsadda bo'shatilish vaqtida beriladigan moddiy kompensatsiya 
soliqqa tortilmaydi, agar u yangi ishlab chiqarishga (biznesga) sarflangan 
boisa, bunday holda «amaliy xarajatlar* moddasi bo‘yicha qarab chiqiladi.
Rahbarlarni taqdirlashning elementlaridan biri tabiiy toiovlar shaklidagi 
turli xil xizmatlar b o iib , ulaming haqini kompaniya to iiq va qisman toiaydi: 
bular — transport berib turish, samolyot chiptasining haqini to ia s h , 
avtom obillarni bepul parkovka qilish, bepul kafeteriylar, sihatgoh va 
pansionatlarga yoilanm alar, sport bilan shug‘ullanishga haq toiashdir.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tgan mamlakatlarda firmalar va korxonalaming 
rahbarlari maoshini belgilashda cheklashlar yo‘q. Lekin rahbarlar uchun 
ish haqining asoslangan boiishiga doir talablar mavjud. Buni ikki tashkilot: 
soliq boshqarmasi va mazkur kompaniya aksiyadorlari yigilishi kuzatib boradi.
Kompaniya rahbarlariga maosh belgilashda quyidagi omillar e’tiborga 
olinadi;
— rahbar kadrlami jalb qilish va ulami mustahkamlash uchun lavozim 
maoshlari darajasi;
— mazkur mintaqadagi boshqa kompaniyalar rahbarlariga toianadigan 
kompensatsiyalar darajasi;
— kompaniyaning yalpi yoki sof foydalari;
— rahbarlar maoshlari bilan kompaniya boshqa xodimlari ish haqi 
o ‘rtasidagi nisbatlar;
— rahbarlar maoshlari bilan kompaniya aksiyalari bo‘yicha toianadigan 
dividendlar nisbati;
180

---

— biznesning muayyan turlarida foyda olishning murakkabligi;
— mazkur kompaniyadan foyda olishda rahbarlar muvaffaqiyatining 
barqarorligi.
Kompaniyaning rahbarlarga toiovlari va beradigan imtiyozlarini nazorat 
qilish tam oyiii,