Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Ishlami baholash usullari. 
Ish haqining xodimlarga rag'batlantiruvchi 
t a ’sir k o 'rs a tis h sa m a ra d o rlig i haq to ia s h d a g i m u ta n o sib lik n in g
asoslanganligiga butunlay bogiiqdir. Ish haqining firma ichidagi tabaqalanishi 
shartli ravishda ikki ko'rinishga ega. Ulardan buni oddiy va murakkab ravishda 
m ehnat o'rtasidagi sifat farqlarini aks ettiradi. Bu ish haqining vertikal 
tabaqalanishi boiib, uning keyingi maqsadi tarif stavkalari yoki maoshlarini 
mehnat sifati bilan bog'lashdan iboratdir. Bu esa, xodimlaming o'z kasbiy 
bilimlari darajasini oshirish va amaliy tajriba to'plashdan manfaatdorligini 
ta’minlaydi. Firma ichki tabaqalanishining ikkinchi ko'rinishi — gorizontal 
tabaqalanishi boiib, uning maqsadi tarif stavkalari va maoshlarini mehnat 
natijalari bilan, shuningdek, yanada unumliroq ishlashga ko'maklashuvchi 
ishchanlik va shaxsiy sifatlar bilan bogiiqdir. Agar vertikal tabaqalanish 
malaka razryadlari yoki bajariladigan ishning murakkabligiga qarab stavkalami 
lavozimlar bo'yicha ko'paytirishni nazarda tutsa, gorizontal tabaqalanish esa 
ijrochilar m ehnatini baholashdagi farqlarga mos ravishda stavkalami 
ko'paytirish imkonini beradi. Sifat farqlarining va vertikal tabaqalanish 
ta’rifining namoyon boiishidagi amaliy vosita ishlami baholashdir.
Qatorlar usuli — oddiy usul b o iib , bu uning ustun tomonidir. Bu 
usulni qoilashda ishlarga miqdoriy baho berilmaydi, faqat ulaming boshqa 
ishlarga qaraganda afzalligi nimada ekanligi ko'rsatiladi. O'z vazifalariga ko'ra 
bir xil bo'lgan asosiy cheklangan ishlami tanlab olish usuli uning muhim 
tomonidir. Bu ishlar uning hajmi birinchi navbatda qiyoslaniladigan umumiy 
ishlar sonining taxm inan 10—15 foizini tashkil qilishi kerak va boshqa 
barcha ishlarga baho berish uchun namuna bo'lib xizmat qiladi deb hisoblanadi. 
Shundan keyin ishlar o 'z mazmuniga ko'ra bir-biriga o'xshash va yaqin 
ishlami o'zida mujassamlashtirgan razryadlarga boiinadi. Har bir razryadga 
tarif stavkalari va maoshlaming ma’lum darajasi to'g'ri keladi. Bitta boiinmada 
bajariladigan ishlar taqqoslanganda bu usul o'zini oqlaydi.
Tasniflash usuli ham xuddi qatorlar usuli kabi ishlam i miqdoriy 
baholashni ko'zda tutmaydi. Bu usul bo'yicha dastlab razryadlar belgilab 
olinadi, shundan so'ng ishlar o'z mazmuniga qarab shu razryadlar bo'yicha 
taqsimlanadi.
Tasniflash usuli aqliy m ehnat xodimlari uchun 
(jumladan,
yuqori 
malakali mutaxassislar uchun) keng tarqalgan. Tasniflash usulida razryadlami 
aniqlab olish eng m urakkab jarayon hisoblanadi, bu razryadlar talab
175

---

qilinadigan malaka, ish staji, javobgarlik darajalari bilan bir-biridan keskin 
farq qiladi. Razryadlar soni ishlar m azm unining kengligi, korxonaning 
katta-kichikligi, bajariladigan ishlarning farqi va kompaniyaning kadrlar 
siyosatiga bog‘liqdir.
Ishlarni razryadlar bo'yicha aniqroq taqsimlash uchun ishlarning 
muhimligiga baho berish maxsus tanlangan omillar bo'yicha amalga oshiriladi.
Tasniflash usuli qo'llanishida oddiy, tejamlilik, qatorlash usuliga qaraganda 
ancha aniq va obyektiv m a ’lum otlar olish im konini beradi, ancha 
moslashuvchan usul sifatida baholanadi. chunki bu usuldan foydalanishda 
ishlarning yaxshi va qayta tuzilgan turlari ancha keng tarifli razryadlar bo'yicha 
taqsimlanadi.
Ishlarni baholashning tahliliy usullari notahliliy usullardan shu bilan 
farq qiladiki, bunda ish alohida-alohida omillarga boiinadi va bu omillaming 
har biriga ballar bilan ifodalanadigan miqdoriy baho beriladi. Barcha omillar 
bo'yicha berilgan umumiy baho barcha ish turlari tuzilmasida mazkur ishning 
qanchalik ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi. Ko'pchilik mamlakatlarda balli 
baholash usuli yoki boshqacha qilib aytganda, omilli, eng keng tarqalgan 
usul hisoblanadi. Ko'p ishlar baholash farqlarini aniqlash uchun xos bo'lgan 
omillarni tanlab olishdan boshlanadi. AQSh elektr sanoatchilari milliy 
uyushmasi tom onidan ishlab chiqilgan balli baholash tizim i ko'proq 
m aiumdir. U ishchilar uchun 4 ta asosiy va 10 ta yordamchi omilni ajratib 
ko'rsatadi. Bu omillaming har biri besh bosqichli farqlash bo'yicha baholanadi.
Har bir omilga uning ushbu ish turi uchun muhimligiga qarab baho 
beriladi. Shundan so'ng arifmetik, geometrik yoki erkin progressiya asosida 
darajalar bo'yicha omillarga miqdoriy baho beriladi. Balli baholash yoki omilli 
usuli umuman shuni baholaydigan notahliliy usullarga qaraganda muhim 
afzalliklarga egadir. Masalan, uning afzalliklaridan biri shundaki, bu usulda 
olingan natijalar aniq va obyektivroqdir va uning asosida miqdoriy baholash 
yotadi. Bunday afzallik ma’muriyat bilan xodimlar o'rtasidagi munosabatlarda 
keskinlikni yumshatmaydi, deb hisoblanadi. Bu usulning boshqa afzalligi ishlab 
chiqarish sharoitlariga moslashishdir. Chunki bunday omil ko'lami ancha keng 
va ishchi uchun ham, xizmatchilar uchun ham, shuningdek, texnologik 
o'zgarishlar ta’sirida paydo bo'ladigan yangi ish turlarida ham qulaylik tug'diradi.