Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Ish haqining avtomatik tarzda oshirilishi. 
Bunday yondashuv norasmiy 
yondashuvga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ziddir. Ish haqini korxona (bo'linma)ning hamma 
xodimlari uchun bir vaqtning o ‘zida oshirish haqidagi masala iqtisodiy 
vaziyatdan, raqobat shartlari va umuman, korxona faoliyati natijalaridan 
kelib chiqilgan holda yuqori rahbariyat tom onidan hal etiladi. Bundan 
tashqari, bu tizim quyidagi obyektiv ko'rsatkichlar bo'yicha ish haqini 
avtomatik tarzda oshirishni ko'zda tutadi: ish stajining oshishi, malaka darajasini 
rasmiy ravishda ko'tarish va hokazolar.
Hozirgi zamon ishlab chiqarishi uchun mehnatga haq toiashni tashkil 
qilishning turli tizimlarini q o ilash xosdir. Masalan, AQShda sanoatda 
ishlaydigan xodimlarning 17 foizi to'g'ridan-to'g'ri ishbay haq olish tizimiga 
kiradi, mukofotlashning jamoa tizimida esa 33 foiz xodimlar haq oladilar. 
Ikki guruh tizim eng ommaviy hisoblanadi, ya’ni: foydalarda ishtirok etish 
va ishlab chiqarish ko'rsatkichlariga erishganlik halqa, eng awalo, mehnat 
unumdorligini oshirganlik uchun mukofotlash, mukofot miqdori o'rtacha 
oylik ish haqining 5 foizidan 18 foizgachasini tashkil qilgan.
Fransiyada mehnatga haq toiash ko'proq vaqtbay tizimida ommalashgan. 
Bu yerda ish haqi to iash n i tashkil qilishni takomillashtirish uni alohida 
yo'nalishda, ya’ni haq to iash bilan unumdorlik o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri 
bogianish boiadi. Alohida haq to ia sh bazasi b o iib tarif tizimi qolaveradi. U 
mehnatning miqdoriy natijalarinigina emas, balki uning sifatini va ish o'midagi 
o'zini tutish omillarini ham hisobga oladi.
Tarif tizimi ikki yo'nalishda amal qiladi. Bir tomondan, tarmoq va 
tarmoqlararo darajadagi jamoa muzokaralari natijasida tarif setkasi, ya’ni 
kasb toifalari bo'yicha razryad va koeflltsiyentlar shkalasi, ular bevosita 
firmalarda hisobga olinadi. Ikkinchi tomondan, o'sha jam oa muzokaralariga 
muvofiq shunday qoidalar belgilanadiki, bu razryad va koeffitsiyentlar 
xodimlarga shu qoidalarga muvofiq beriladi, boshqacha aytadigan bo'lsak, 
ularni tasnifiash amalga oshiriladi.
Tarif setkalarida quyidagi kategoriyalar (toifalar) mavjud:
— eng quyi ishchi toifasi — m alakasiz yoki har tu rli ishlarni 
bajaraveradigan ishchi (birinchi razryad);
170

---

— yarim malakali ishchi (ikkinchi razryad);
— malakali ishchi (uchinchi razryad);
— texniklar (to‘rtinchi razryad);
— quyi bo‘g‘in boshqaruvchilari (usta, brigadir boshlig‘i).
Ayrim tarif setkalari Fransiya korxonalarida o‘rta va yuqori boshqaruv 
xodimlari va muhandislari uchun amal qiladi.
Amaliyotda rag'batlantirishning har xil tizimlari qoilaniladi. Masalan, 
olinadigan foydalarda ishtirok etish tizimi firmalaming 70 foizida; mehnat 
natijalariga baho berishda xizmatlarni baholash usuli firmalarning 36 foizida; 
tu rm ush q iym atining o'sish ig a m uvofiq ish haqini avtom at tarzd a 
indeksatsiyalash firmalaming 36 foizida qo‘llaniladi. 59 foiz firma mehnatga 
haq toiashning uch bosqichli tizimini qo‘llaydi, bular: eng kam darajada 
kafolatlangan haq toiash, jamoa mukofotlari va shaxsiy ish natijalari uchun 
yakka tartibdagi mukofotlardir.