Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Ish haqi bo'yicha oshkorlik, hisobga olish va nazorat tizimi.
Korxonadagi normal ishlab chiqarish sharoiti uchun xodimlami korxona 
rahbariyati qabul qiladigan qarorlar bilan tanishtirib borish katta ahamiyatga 
egadir, bu qarorlar xodimlaming mehnat hayoti va birinchi navbatda, ularni 
moddiy rag'batlantirishdagi adolatlilikka taalluqli boiadi.
Korxonalarda ish haqi tuzilmasini ishlab chiqishning butun jarayoni 
juda murakkab bo'lib, barcha qabul qilinadigan qarorlami ikir-chikirigacha 
tushuntirib berishning iloji yo‘q. Lekin ishchilar o'z malakalari, tajribalari 
va kasbiy tayyorgarliklari, o'zlari bajaradigan ishni u yoki bu razryadga kiritishda 
qanday hisobga olinishini bilish huquqiga egadirlar. Sh uningdek, ular o'zlari 
bajaradigan ishning miqdori va sifatiga qarab ish haqi oshirilishini belgilaydigan 
omillami ham bilishlari shart. Mehnatga haq to'lash masalalarida alohida 
toifadagi xodimlam i moddiy rag'batlantirishning yagona tamoyillariga 
asoslanadigan xolislik muhim o'rin tutadi.
Kompaniyaning ish haqi sohasidagi siyosatini xodimlarga tushuntirish 
vazifalari (boiinm a) rahbarlari zimmasidadir. Lekin, ular qo'l ostidagilar 
bilan bunday ish olib borish uchun korxona rahbariyatidan barcha zarur 
m aium otlam i olishlari kerak.
Korxona (finna) rahbariyatining ish haqiga ajratiladigan mablagiaming
sarflanishini nazorat qilishi. 
Ish haqining samarali boshqarilishiga korxona 
(firma)ning yuqori darajadagi rahbarlari unga ajratiladigan mablag'laming 
sarflanishi ustidan qat’iy nazorat o'matishlari ham kiradi. Nazorat qilishning 
ikki usuli mavjud: byudjetli va statistik nazorat.
172

---

Byudjetli nazorat mehnatga haq toiashga va ajratiladigan mablagiami 
rejalashtirish va sarflash bilan uzviy bogiiqdir. Ish haqi byudjetini ishlab 
chiqish m ablagiam ing bir qismidan bevosita ishlab chiqarish boiinmalarida 
rahbarlar tomonidan umuman xodimlami samarali moddiy rag'batlantirishda 
foydalanish imkonini beradi. Korxonalarda mehnatga haq toiashning ikki 
xil byudjet turi ishlab chiqilmoqda: to io v vedomostlari bo‘yicha moddiy 
rag‘batlantirishga sarflanadigan m ablagiam ing umumiy summasi va mehnat 
unumdorligi hamda ish samaradorligini oshirishni rag‘batlantirish uchun 
moijallangan mablagiar.
M e h n at u n u m d o rlig in i o sh irish uch u n t o ‘p lan ad ig an m oddiy 
rag'batlantirish byudjetlarida boiinm a rahbarlariga xodimlami yuqori mehnat 
natijalari tufayli taqdirlash uchun imkon tug‘dirish maqsadlarida har bir 
boiinm a uchun muayyan summalar ko'zda tutiladi.
Xodim lam i taqdirlash uchun sarflanadigan summ alam i aniqlashda 
korxona rahbariyati quyidagi omillami hisobga oladi: moliyaviy imkoniyatlami; 
m ehnat bozorida raqobatbardoshlikni; korxonaning xodimlami mehnat 
natijalariga qarab mukofotlash borasidagi siyosatini; mazkur korxonaning 
mukofotlash byudjetini boshqa korxonalar byudjeti bilan taqqoslashni; 
korxonaning turli boiinm alarida mehnat unumdorligini (samaradorligini) 
oshirish imkoniyatlarini; oxirgi ish haqi oshirilgan vaqtdan boshlab narx- 
navoning oshganligini (turmush qiymati indeksini) hisobga olib borishni.
Statistik nazorat byudjetli nazoratga qo'shimcha sifatida xizmat qiladi. 
Agar byudjetli nazorat sanash (hisoblash) darajasini ko'rsatsa, statistik nazorat 
umuman korxona bo‘yicha va alohida boiinm alar bo'yicha ham bajarilish 
darajasini nazarda tutadi.
Statistik nazorat boshqa axborotni ham beradi: ishlarni tahliliy baholashga 
qarab qayta baholanadigan ish o'rinlari soni; boiinm alar bo'yicha ishlar 
malakasi va ish natijalariga qarab mukofotlash darajasi korxona boiinmalari 
tomonidan m ablagiam ing sarflanishi (bunga ish natijalari bo'yicha toiangan 
sum m alar kirm aydi); xodim larning ish haqining pastligi borasidagi 
shikoyatlarini qondirishga sarflangan summalar. Boiinma rahbarlari tomonidan 
moddiy rag'batlantirish mablag'lari ustidan nazorat qilinishi korxonaning 
(firmaning) ish natijalari bo'yicha xodimlami mukofotlash samaradorligini 
oshirish borasidagi siyosatining tarkibiy qismidir. Boiinm a rahbarlarining 
bu sohadagi ish samaradorligi uiam ing tayyorgarligiga bog'liqdir, xorijiy 
kompaniyalar bunday tayyorgarlikka ko'proq e’tibor beradilar. Tayyorgarlikdan 
maqsad — boiinm a rahbarlarining yo'l qo'ygan xatolarini to'g'rilash uchun 
emas, balki to'g'ri qarorga kelishlariga ko'maklashishdir.
Rahbarlar ish sifatini oshirish borasida kompaniya siyosatini muvaffaqiyat 
bilan amalga oshirishlari uchun kompaniya rahbariyati bo'linma rahbarlariga 
kompaniya qabul qilgan ish haqi siyosati haqida zarur axborotni yetkazib beradi, 
ulami ishlarga baho berishga o'qgatadi, xodimlami mukofotlash mezonlari bilan
173

---

tanishtiradi. Ish haqi siyosatini amalga oshirishda asosiy yo‘l-yo‘riqlar beradi, 
boiinm a rahbarlarini o‘z boiinmalarida ish haqi bo‘yicha qarorlar qabul qilishga 
har tomonlama hozirlik ko‘rishiga vaqt ajratadi, ulardan qabul qilingan qarorlar 
haqida hisobot topshirishni talab qiladi. Ish katta ahamiyat kasb etadi.