Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

1 2 .4 . 
Ish haqini tahaqalashtirish va uning ishlab chiqarish
samaradoriigiga ta’siri
Ish haqining ishlab chiqarish samaradoriigiga ta’siri. 
Ish haqi ishlab 
chiqarish samaradoriigiga turli darajada o ‘zining bevosita ta’sirini o'tkazadi:
— korxona (firma) miqyosida bu ta’sir m ehnat unumdorligini oshirish, 
ishchi kuchi qiymatining o‘zgarishi mahsulot sifati, ish vaqtidan foydalanish 
va xodimning mehnat faoliyatining boshqa ko‘rsatkichlari bilan bogiiqdir;
— milliy miqyosda ish haqining hajmi va tabaqalanishi ishlab chiqarish 
tuzilmasi (tegishli ravishda boshqaruv tuzilmasiga ham) va umuman, iqtisodiyot 
hamda iste’mol bozori tuzilmasi bilan uzviy b o giiq boiib, u butun milliy 
iqtisodiyotga o‘z ta ’sirini o‘tkazadi;
— jahon xo‘jaligi miqyosida ish haqi aholi daromadlarining asosiy 
tarkibiy qismi sifatida 
aholi daromadlarining asosiy tarkibiy qismi, 
ishchi 
kuchining sifatini belgilaydigan, mamlakatning texnologik jihatdan rivojlanish 
darajasi, uning jahon xo‘jaligidagi ishtiroki bilan uzviy b o g iiq milliy 
iqtisodiyotning raqobatbardoshlik ko'rsatkichlaridan biri b o iib qoldi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan m am lakatlardagi ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirishga qaratilgan ish haqi tizimlarida korxona xodimlarini 
rag‘batlantirishda ikki yo'nalish aniq ko‘zga tashlanadi: birinchidan, ishlab 
chiqarish ko‘rsatkichlarini bevosita oshirishni, birinchi navbatda, ish haqini va 
mukofotlash tizimini tabaqalashtirish yordamida (mehnat miqdori va sifatiga 
qarab) rag'batlantirish; ikkinchidan, ishchi kuchini sifatini faqat ish haqini 
tabaqalashtirish usuli bilan emas, balki xodimlaming firma kompaniyadan 
oladigan daromadning boshqa moddalari yordamida ham oshirishni rag'batlantirish.
Ish haqini tabaqalashtirish moddiy rag‘batlantirish samaradorligida asosiy 
omil hisoblanadi. Xodimlar shunga qarab mehnatga haq toiashdagi adolatlilik 
xususida fikr yuritadilar:
■
— xodimlaming qo‘shgan hissasini baholashda;
—
ichki malakani taqqoslashda;
— tarmoqlararo taqqoslashda;
Ish haqini tabaqalashtirishda uch tur mavjud b o iib , iqtisodiyotni 
rivojlantirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bular: tarmoqli, kasb 
malaka va mintaqaviy tabaqalashtirish.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyotiga o ‘tgan mamlakatlarda ish haqi kuchi 
qiymati o‘rnini qoplashning yagona usuli emasligini qayd etib o'tish kerak. 
Ishchi kuchiga ish haqidan tashqari noishlab chiqarish sohasidagi mukofotlar,
174

---

natura toiovlari, xizmatlar, korxonadan toianadigan ijtimoiy toiovlar ham 
kiradi. Xodimlar daromadlariga, shuningdek, aktsiya dividendlar, korxona 
aktsiyalarini sotib olishdagi farq, korxonaning jam g‘arm a hisoblari va 
hokazolar ham kiradi. Bu elem entning hammasi u yoki bu darajada 
samaradorligini ishlab chiqarish unumdorligini oshirish tizimida mavjuddir. 
Bunda har bir tarkibiy qism o'ziga xos boigan vazifani va ishchi kuchini 
rag'batlantirish bo'yicha umumiy vazifalami ham bajaradi.