Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Asosiy adabiyotlar
1. EaKHHa C .M .O iu ia T a T p y a a : OpraHH3auHH, yneT, H ajio ro o 6 jio * eH H e. 
H3,aaTe;ibCTBO:M : B epiuH H a,2003.
2. BojirHH H.A. OnnaTa Tpyaa: npoH3BoncTBo, counajibHafl cc})epa, 
rocy/capcTBeHHaa 
c ;iy x 6 a . 
AHa;iH3, 
npo6jieM H , 
peiueHHH. 
H3^aTe^ bCTBO :3K3aMeH, 2004.
3. 
Fetw iep
T.X., BeflepHHKOBa H.M. OnnaTa rpyaa 
b
y^pexaeHHSX 
6K)fl*eTHOH c<}>epbi: HopMta; TapHHwe c h c tc m h ; ArrecTauHH. 
M3aaTenbCTBo:Cri6: IlHTep, 2003.
4.
Ky3HeuoBa B.B. 3apa6oTHa» njiaTa: OiuiaTa Tpyaa 
b
oco6bix cjiynaflx; 
04>opMJTeHHe 
h om aT a 
OTnycKOB; Bbiruiaia KOMJieHcaijHH 
h 
noco6HH; 
ynepxaHHH H3 
3
apa
60
TH
0
ii ruiaTbi; Pa6onee BpeMH h ero yner; PacMer 
Haa6aBOK h jioruiaT; MarepHaJibHaa noMouib; FIpeMHpoBaHHe: CnpaBOHHHK 
2005 r. H34aTejibcrBo:M: TK Be^6w /IlpocneK, 2005.
Internet saytlari
1. http://www.golos.cn.ru — mehnat iqtisdiyoti
2. http://www.economyfaculty.uz ~ “Mehnat iqtisodiyoti va sotsiyao-
logiyasi” kafedrasi sayti mavjud bo‘lgan veb-sayt
3. http://economics.com.ua — mehnat iqtisodiyotiga taalluqli bo'lgan
m a ’lumotlar veb-sayti
4. http://www.bearingpoint.uz ~ “O'zbekiston iqtisodiyoti’’ qo'llan-
masinihgg veb-sayti
5. 
http://goldenpages.uz — iqtisodiyotning eng so'nggi yangiliklari
6. 
http://rea.ru — Rossiya iqtisodiyot akademiyasining veb-sayti
182

---

XIII BOB
BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITIDA ISH HAQINI
TASHKIL ETISH VA UNI ISLOH QILISH
13.1. Ish haqining mohiyati va shakllanishi
Ish haqi yollanma xodim daromadining elementi, unga tegishli ishchi 
kuchiga bo‘!gan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarish 
shaklidir. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga 
to ia n a d ig a n haq ishlab chiqarish xarajatlarining elem entlaridan biri 
hisoblanadi. Ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan 
biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi hajmiga bir qator bozor va bozordan 
tashqari omillar ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida mehnatga haq toiashga 
muayyan darajasi vujudga keladi. Bu omillami va ulaming ish haqiga ta’sir 
ko‘rsatish xususiyatini ko‘rib chiqishdan oldin xodimning ish haqidagi 
elementlami aniq belgilab chiqish, qanday elementlar bozor konyukturasi 
ta’siriga ko‘proq yoki ozroq darajada duch kelishini aniqlab olish zarur.
Bozorga o'tilishi munosabati bilan mehnatga haq to iash sohasida yangi 
munosabatlar paydo boiadi, m ehnat resurslar bozori boigan mehnat bozori 
shakllanadi. Uning subyektlari sifatida quyidagilar maydonga chiqadi: ish 
beruvchi (yakka tartibdagi tadbirkor, tadbirkorlar birlashmasi) - u muayyan 
sifat xossalariga ega boigan ma’lum miqdordagi mehnat resursiga talab bildiradi; 
yollanma xodimlar - ular mehnat resursining egalari boiib, ulaming miqdori 
va kasb-malaka xususiyatlari m ehnat bozoridagi taklifni vujudga keltiradi.
M ehnat bozoridagi kesishuv obyekti sifatida muayyan sharoitda m aium
vaqt mobaynida muayyan sifatga ega b o ig a n m ehnat resursi birligidan 
foydalanish huquqi vujudga keladi.
Mehnat birligining bozor bahosi - bu ish haqining miqdori (stavkasi) 
b o iib , u shartnomada belgilab qo'yiiadi va muayyan vaqt birligi ichida 
bajariladigan va muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega boigan mehnatga 
toianadigan haq darajasini belgilab beradi. Marksning fikricha, xodim ish 
haqining stavkasi uning ish kuchining qiymati bilan belgilanadi, ya’ni 
hayotiy vositalar, iste’mol tovarlari va xizmatlar yig“indisi qiymati bilan 
belgilanadi. Bu narsalar muayyan sifatga ega boigan ish kuchini normal 
takror hosil qilish uchun zarurdir. Biroq hozirgi vaqtga kelib bozor iqtisodiyoti 
rivojlangan mamlakatlarda ish haqining stavkasi odatda takror ishlab chiqarish 
minimumidan ortiq b o iib , asosan, mazkur ijtimoiy guruhning qaror topgan 
iste’mol darajasiga, tarmoqda muayyan sifatga ega boigan mehnatga toianadigan 
haqning erishilgan darajasiga b o g iiq ravishda shakllanadi.
183

---

Shunday qilib, ish haqining asosiy elementi — uning stavkasidir. Biroq 
u xodimlaming qobiliyatlaridagi o ‘ziga xos tafovutlami, ulaming jismoniy 
kuchi va chidamliligidagi, tez aks-sado berishidagi, tirishqoqligidagi mehnat 
natijalariga ta’sir qiluvchi shu kabi xususiyatlami hisobga olmaydi. Shu sababli 
ish haqining tuzilishidagi yana bir elementni - mehnat faoliyatining alohida 
natijalaridagi farqlarni (mukofotlami, ustama haqni, ishbay qo'shimcha haqni 
va shu kabilami) aks ettiruvchi o ‘zgaruvchan qismni ajratib ko'rsatish zarur. 
Bundan tashqari, darom adlam ing xar xil turlari mavjud bo'lib, ularni 
xodim mazkur tashkilotda ishlayotganligi uchun olishi mumkin (moddiy 
yordam, ovqat haqi, yo'llanmalar va davolanish haqi, qimmatbaxo sovg“alar, 
qo'shimcha tibbiy va pensiya sug“urtasi va shu kabilar). Umuman olganda, 
ish haqini va daromadlaming mazkur turlarini xodimning shu korxonadagi 
mehnat daromadi deb qarash mumkin.
Yollanma xodim uchun ish haqi uning daromadlari manbai hisoblanadi. 
Xo‘sh, u qanday qilib o'ziga tegishli bo'lgan mehnat resursidan olinadigan 
daromadini ko'paytirishi mumkin? Buning variantlaridan biri sotiladigan 
resurs miqdorini ko'paytirishdir. Lekin bunday imkoniyat cheklangan. Alohida 
olingan shaxsga nisbatan mehnat resursining sotiladigan miqdorini ko'paytirish 
nimani bildiradi? Haqiqatda bu ishlab beriladigan vaqtni, tashqi yoki ichki 
o 'rin d o sh lik tarzida bajariladigan ishlarni ko'paytirish, yoki m ehnat 
unumdorligini oshirish, buning uchun qo'shim cha yumushlami bajarish, 
aralash kasblarda ishlash, xizmat ko'rsatish mintaqasini ko'paytirishni bildiradi. 
Bunda xar ikkala variant tezda tamom bo'ladi: birinchisi sutkadagi soatlar 
sonini va dam olish vaqtini, ikkinchisi, ishning sur’ati va jiddiyligini ko'rsatuvchi 
tabiiy fiziologik chegaralar bilan kifoyalanadi. Buning ustiga, boshqa resurslarga 
qaraganda mehnat resursi yana bir o'ziga xos xususiyatga ega: hatto undan 
foydalanilmagan taqdirda ham (inson mutlaqo ishlamasa ham) u insonning 
qarishi tufayli tabiiy mehnat qobiliyatining pasayishi sababli qisqarib boradi.
M ehnat resursini sotishdan olinadigan daromadni ko'paytirishning yana 
bir varianti - taklif etiladigan resurs sifatini oshirish (mahoratni, malakani 
oshirish, qo'shim cha o'qitish)dir. Biroq bu imkoniyat ham cheklangan, 
chunki u qo'shim cha vaqt va m ablag" sarflashni ( “inson kapitali”ga 
investitsiyalarni) talab qiladi. Bundan tashqari, ta ’limning boshlangich 
darajasi, qobiliyat, bo'sh vaqtning yo'qligi va shu kabilar ham cheklovchi 
omillar bo'lib xizmat qiladi.
Demak, o 'z m ehnat resursidan olinadigan darom adni ko'paytirish 
manbai resurs narxini - ish haqi stavkasini oshirishdir. Uning pastki chegarasi 
yollanma xodimning iqtisodiy manfaatlari bilan belgilanadi. O 'z navbatida 
ish beruvchi ishlab chiqarishning um um iy xarajatlari, shu jum ladan 
ishlatiladigan resurslarning narxini yanada pastroq qilib belgilashdan 
manfaatdordir. Uning iqtisodiy manfaati - mehnatga sarflanadigan xarajatlaming 
qisqarishi - ish haqi stavkasining yuqori chegarasini belgilab beradi yoki
184

---

to ‘xtatib turadi. M ehnat bozori subyektlarining iqtisodiy m anfaatlari 
muvozanatini hisobga olgan holda talab va taklif nisbatlarining ta’siri ostida 
mazkur sifatga ega bo'lgan mehnat birligining bozor narxi vujudga keladi.
Xalqaro M ehnat Tashkilotining tavsiyasida aytilishicha, eng kam 
miqdordagi ish haqini belgilashning asosiy maqsadi yollanib ishlayotgan 
shaxslarga eng kam miqdorda yo‘l qo‘yiladigan ish haqi darajasiga nisbatan 
zarur ijtimoiy himoya berilishi lozimligidir. Eng kam ish haqi miqdorining 
belgilanishi turli y o ilar bilan amalga oshirilishi mumkin. Masalan, odatda, 
0 ‘zbekistonda eng kam ish haqi miqdori 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Farmoni bilan belgilanadi. Eng kam miqdordagi ish haqi turli shakllarda: 
oylik yoki soatbay eng kam ish haqi stavkasi tarzida belgilanishi mumkin.
Shunday qilib, ish haqini tartibga solish mexanizmida boshlangich baza 
sifatida uning eng kam miqdori namoyon bo'ladi, u oddiy, kam malakali 
mehnat bilan band bo‘lgan xodimlaming takror hosil qilinishi uchun normal 
sh a rt-sh a ro itla r yaratishi lozim . D avlat, ish b eruvchilar va kasaba 
uyushmalarining asoslangan eng kam miqdordagi ish haqini belgilash 
sohasidagi siyosatida amal qiladigan mezonlar orasida asosiysi mehnatkashlar 
va ular oila a’zolarining ehtiyoji hisoblanadi. Eng kam miqdordagi ish haqi 
ish kuchining jismoniy faolligini qo'llab-quwatlab qolmasdan, shu bilan 
birga uning mehnat qilish qobiliyatini tiklashi va rivojlantirishi uchun u 
iste’m ol savatchasiga muvofiq kelishi lozim , bu savatcha eng zarur 
mahsulotlar, tovarlar va xizmatlar turini o ‘z ichiga oladi. Eng kam ish haqi 
faqat alohida olingan xodimni emas, balki uning voyaga yetmagan oilasi 
a ’zolarini ham qayta xosil qilinishi (tiklanishi)ni ta ’min etishi kerak. Bu 
o ‘lchovning miqdoriy noaniqligi mamlakatda ishlab chiqilayotgan ijtimoiy 
to‘lovlar miqdoriga bog“liqdir.
Eng kam ish haqi miqdorini asoslashda xisobga olinishi lozim bo‘lgan 
omillardan biri uning mehnatga to ‘lanadigan haqning o'rtacha darajasiga 
nisbatidir.