Тошкент — «МЕҲнат» —1986

^зац)-
Чала ўзгарувчи — гемиметамор-
Личинкаларнинг хаёти тухумдан чиққандан кейин бошланади. Тухум­дан чиңқан личинка рангсиз ёки оқиш бўлиб, устида юмшоқ қрплағичи бў-лади. Лекин очиқ ҳаёт кечярувчилар-да рангли ва ңаттиқ қрплағич тез ҳосил бўлади. Б у фазада личинка ак­тив равишда озикланади ва ривожла­нади. Личинка ривожланиш ва ўсиш процессларида бир неча марта пуст ташлайди, яъни тери крплагичини янгилайди, тана ҳажми катталашади. Бу давр линька даври деб айти-лади. Бир пуст ташлаш даври билан иккинчи пуст ташлаш даври орали­фоза (hemimetamorphosis). Бунда ҳа-шаротлар кетма-кет учта: тухум, ли­чинка ва имаго фазаларини ўтайди. Бу группа ҳашаротларнинг личинка-лари ташқи кўринишидан мураккаб, кўз, оғиз органлари ва тараққий этма­ган қанотларининг бўлишидан етук фазага ўхшайди. Бундан ташкари, кўпгина чала ўзгарувчи ҳашаротлар-нинг личинкалари эркин ҳаёт кечи-риб, етук зотлари билан бирга яшайди ва бир хил озиқланади. Шунинг учун уларнинг морфологик ва биологик хусусиятлари ўхшаш бўлгани учун имагоснмон, личинкалар деб айтилади.
Тўлиқ ўзгарувчиёкиго-лометаморфоза (holometa-morphosis) ривожланувчи ҳашаротлар тўртта ривожланиш фазасини: т у-хум, личинка, ғумбак ва и м а г о фазасини ўтайди. Буларнинг личинкалари мутлақо имагога ўхша-майди. Буларда мураккаб фасеткали кўзлар, қанот муртаклари бўлмайди. Оғиз органлари имагога нисбатан бош-ңа типда бўлиб, мутлақо бошқа ша-роитда яшайди^Личинкаларнинг кўп-чилик органлари вақтинчалик бўлиб, фақат личинка ҳаётий функциясини бажаради. Масалан, кррині сохта оёқ-лари, оғиз аппарати, ипак ёки тола безлари ва бошқалар.
ЛИЧИНКА ФАЗАСИ
ғи личинканинг ёши деб айтилади. Личинка тухумдан чиқиб, пуст ташлагунча биринчи ёшдаги ли­чинка, биринчи пуст ташлагандан сўнг иккинчи ёшдаги личинка ва ҳоказо.
Пуст ташлаш миқдори турли^ хил ҳашаротларда турлича, масалан, паш­шаларда учта, кўпчилик тўғри қа-нотлилар, қандалаларда, ікапалак-ларда 4—5 та, кунлиларда ҳатто 25-— 30 тагача бўлади.
Личинкалар личинкалик фазасида массаси ҳатто 10—12 минг марта ор-тиши мумкин (мисол тут ипаккуотла-

рида). Личинкаларнинг, айниқса за-раркунанда ҳашаротларнинг личинка­лари ёшини тўғри аниқлаш муҳимроль ўйнайди, чунки қарши кураш мудда-тини аниқлашда уларнинг ривожла-нишини билиш керак.
Чада ўзгарувчи ҳашаротларнинг личинкалари ҳар бир ёшида ўзига хос характерли белгиларга эга бў-лади, яъни қанотларининг катта-кичиклиги, мўйловларидаги бўғим сонлари ва бошқалар.
Тўлиқ ўзгарувчи ҳашаротлар ли-чинкгларининг ёши кўпинча улар­нинг калла қутисининг ҳажмигақараб аникланади:
Личинка танасининг бўғимлани-ши змбрионал давридагига ўхшайди. Личинка танаси вояга етган ҳашарот-ларникига қараганда кўпроқ бўғим-ларга бўлинган, шу билан бирга личинка бўғимлари бир хилда бў-лади. Тўла ўзгарувчи ҳашаротлар личинкаларида қанотларининг таш­ки муртаклари бўлмайди, улар ички тери бўртиклари шаклида ■— и м а-гинал дискалар тарзида бў-лади.
Вояга етган тўла ўзгарувчи ҳаша-ротлар оғиз аппарати гарчи сўрувчи бўлса ҳам, улар личинкасининг оғиз -органлари содда, кемирувчи типда бўлади.
Личинкаларнинг мўйловлари бўл-майди ёки улар жуда кичик бўлади, уларнинг тузилиши вояга етган ҳаша-ротл^р мўйловининг тузилишидан фарқ килади. Личинкаларнинг нерв системаси вояга етган ҳашаротлар нерв системаси га нисбатан жуда содда тузилган ва унда кўп миқдор тугун бўлади. Нафас органлари нафас те-шикларининг жойланиши ва миқдори жиҳатидан фарк, қилади; сувда яшай-диган кўпгина формаларда жабралар мавжуд. Мускуллари, елка ңон томири (юрак) ва бошка ички органлари тузи-лиш жиҳатидан эмбрионал органла-рига яқин келади. Баъзи личинка-ларда махсус секрет ишлаб чиқадиган безлар (вояга етган ҳашаротларда бўлмайди) бўлиб (ипак безлар ва бош-қалар), бу безлар личинкаларнинг провизор — вақтинча органи-дир.
Личинкаларда жинсий система ор-ганларидан факат жинсий безлар бар-вақт ривожланади, ташқи жинсий органлари эса етишмаган бўлади.
Ҳашаротларнинг личинкалари жуда хилма-хил (II таблица). Юқо-рида таъкидланганидек улар асосан икки типга: нимфа ёки имаго-симон ва имагога ўхша-майдиган личинкаларга бўлинади.
Ҳашаротлар нимфаси, ҳам морфо-логик хам биологик жиҳатдан ташқи кўриниши, кўзи, қанот муртаклари, гавдасининг бўлиниши ва яшаш жойи имагога ўхшаш. Буларга чала ўзга-рувчи ҳашаротлар личинкаси мисол бўлади. Баъзан нимфа деб имагинал даврдан (вояга етган фазадан) илга-риги даврга ёки ривожланишининг қанот муртаги ҳосил бўлган босқичи-га айтилади.
Тўлиқ ўзгарувчи ҳашаротлар ту­хумдан чиққандан кейин ташқи кў-риниши ва тузилиши жиҳатидан воя­га етган ҳашаротлардан кескин фарқ қилади ва жуда асосли равишда чин личинка деб айтилади. Уларни учта: камподеосимон, чувалчангсимон вақурт-симон личинкаларнинг типларига бўлиш мумкин.
Камподеосимон типда-г и личинкалар учун тананинг чўзиқ, ясси формали бўлиши, кўкрак оёқ-ларининг узунлиги ва оғиз органла-рининг тарақдий этганлиги ҳамда уларнинг олдинги томонга ўрнашган-лиги характерлидир. Йиртқич ҳаша-ротларнинг, жумладан тугмача қўн-ғизлар, ташқоллар ва бошқалар ли­чинкалари бунга мисол бўлади.
Чувалчангсимон ли­чинкаларнинг гавдаси узун, юмалоқ ва этли бўлиб, улар аниқ ажралиб турган бош қисми ҳамда кўкрак оёқлари бор-йўқлигига қараб бир-биридан фарқ қилади. Кўпгина ҳўнғизларнинг личинкалари учун аниқ ажралиб турган бош ҳамда уч жуфт хўкрак оёқлари бўлиши хосдир. Шу билан бирга узунбурунлилар, пўст-лоқхўрлар ва баъзи узун мўйловли қ^ўнғизларнинг личинкалари оёңсиз-дир. Пашшалар личинкасининг бош қисми ва оёқлари аниқ ажралиб тур-майди.
Қуртсимон — эрукоси-мон типидагн личинкалар чу-валчангсимон типдагиларга ўхшаш. Уларнинг гавдаси чувалчангсимон формали бўлиб бош қисми аниқ ажрал-ган, лекин уч жуфт ҳақиқий кўкрак оёқлардан ташңари яна қоринча кис-мида «сохта оёқлар» деб аталувчи оёқчалари ҳам бор. Бу оёқчалар тери ўсимталаридан иборат, улар бўғим-ларга бўлинмайди, бунга капалак-лар личинкаларини мисол келтириш мумкин.
Чала ва тўлиқ ўзгарувчи ҳашарот-ларда қўшимча шакл ўзгаришлар бўлиб туради. Чала ўзгарувчи ҳаша-ротларнинг қўшимча шакл ўзгари.ши гипоморфоз, тўлиқ ўзгарувчи хашаротларда гиперметамор­фоз деб айтилади.
Гипоморфоз (hypomorphosis) чала ўзгарувчи ңанотли ҳашаротлар учун хос бўлиб, эволюция процессида қа-нотларини йўқотади. Уларнинг ли­чинка, яъни нимфалари имагога жуда ўхшаш. Фарқи фақат ҳажми, каттали­ги, мўйлов бўғимларининг сони, ранги ва церкиларнинг бўғимланишидадир. Буларга битлар, момиқхўрлар, қанот-сиз чигирткалар, сувараклар, пичан-хўрлар, қандалалар ва бошқалар ми­сол бўлади.
Гиперметаморфоз (hypermetamor-phosis) — тўлиқ ўзгарувчи ҳашарот-ларда расмий ўзгаришнинг баъзи му-раккабланиши рўй бериб туради. Бу-ларда бир неча шаклдаги личинкалар, баъзан ғумбаклар бўлиши характер-лидир. Баъзи бир ҳашаротларнинг ҳар хил ёшдаги личинкалари бир-би-рцдан-кескин фарқ қилади. Масалан, майка оиласига кирадиган қўнғиз-ларнинг биринчи ёшдаги личинкаси камподесимон, иккинчи ёшидаги ли­чинкаси чувалчангсимон. Бошқа ҳол-ларда эса гиперметаморфоз ғумбак-дан илгари келадиган қўшимча даврни ўтишдан иборат бўлади. Масалан, чу­молилар, арилар ва асаларилар ли­чинкаси ярим ғумбакка (ёпиқ ғумбак-ка) айланади, пўст ташлагандан кейин эркин ғумбакка айланади. Майка қўн-ғизларининг икки хил личинкаси, яъни камподесимон ва чувалчангси­мон бўлади. Ғумбаги сохта кўзача-симон шаклида бўлиб, пуст ташлаган-дан сўнг яна чувалчангсимон личин-кага ва бундан сўнг эркин ғумбакка айланади. Қўшимча шакл ўзгариш махсус усулда ҳаёт кечиришга асосла-ниш тарзидаги мураккабланишдир.
Умуман ҳашаротларда қуйидаги метаморфоза типлари учрайди:

1. 
   Анаморфоз (апамогрһо-sis) — бу ўзгариш мўйловсизлар (Pro-tura) туркумининг вакилларига хос бўлиб, уларнинг личинкалари ташқи кўринишидан вояга етган даврига жуда ўхшаш, лекин кррин бўғим сон-лари кам бўлади. Личинкалари ўсиш даврида кўшимча бўғим сонлари факат вояга етганда тўлиқ шаклла-нади.
   
2. 
   Протоморфоз (protomor-phosis) ёки дастлабки ўзгариш, булар етук ҳолатида пуст ташлаши билан характерланади. Личинкалари етук фазасига бироз ўхшаш, лекин танаси, кўкрак ва қррин қисмлари ажралма-ган. Бу хил ўзгаришга қилдумлилар (Thysanura), қўшдумлилар (Diplura) туркумларининг вакиллари мисол бўлади. . ;
   
3. 
   Гемиметаморфоз (he-mimetamorphosis) ўзгариш чала ҳа-шаротларга хос бўлиб, буларга нин>-чилар туркуми киради. Гемиметамор­фоз бир неча хил бўлади: а) г и п_о-м о р ф о з (hypomorphosis) булар протоморфоз типга ўхшаш чала ўзга-риш оркали ривожланади. Буларга иккиламчи канотсиз (Hemimetabola),