Тошкент — «МЕҲнат» —1986

РИВОЖЛАНИШ ДАВРИ

Ҳашаротнинг тухумдан бошлаб, то жинсий вояга етган формалар пайдо бўлишига ңадар бўлган ривожла­ниш даври — бўғин, гене­рация ёки тараққий даври деб айтилади. Генерациянинг даво-мати кўпинча наслга ва ташқи муҳит таъсирига боғлиң.
Ҳашаротларнинг тараққиёт давр-ларида бир йиллик ва кўп йиллик мавжуд. Ҳашаротлар ўртасида энг узок ривожланадиган шимолий аме-рика саратони генерацияси 13 ёки 17 йилга чўзилади, ўсимлик битлари-нинг генерацияси эса бир ҳафтадан камроқ вақт ичида тугайди. Кўпин-'ча ҳашаротларнинг ривожланиш дав­ри бир йилда тамомланади, бунга йиллик- генерация деб айтилади. Мисол, беда узунгас бурун қунғизи, туқай чигирткаси. Бошңа ҳашаротлар генерацияси ма­салан, чиртак кўнғизиники икки йил­лик, бузоқбоши қўнғизининг генера­цияси уч йиллик, ғўза саратониники тўрт йиллик бўлади.
Кўп ҳашаротлар бир йилда бир неча марта кўпаяди. Масалан, ол-хўри пўстлоқхўр қўнғизи бир йилда икки генерация, кўк ңурт тунлами Узбекистонда уч марта, карадрина 4—5 марта генерация беради. Бир ёз мобайнида бир неча бўғин берадиган ҳашаротлар генерацияси кўп м а р-тали генерация деб айти­лади. Масалан, ўсимлик битлари Ўрта Осиёда бир езда 15—24 бўғин беради. Йилида бир марта бўғин бе-рувчилар моноволтинли, ик­ки марта бўғин берувчилар б и вол-

76
/// қисм. Ҳашаротлар биологиясш

т и н л и, кўй марта бўғин берувчи-лар поливолтинли ҳашарот-лар деб айтилади.
Генерация муддати кўп жиҳатдан ташқи шароитга, асосан метеорологик шароитга ва биринчи навбатда ҳа-роратга боғлиқ.
Жанубий районларда бир қатор ҳашаротлар учун иссиқ иқлим яшаш даврини тезроқ ўтишга шароит туғ-д'иради. Бундай ҳашаротлар шимолий зонага Караганда кўпрок, бўғин бе-ради. Масалан, карам капалаги ши­молий зонада 1—2, жанубда 4—5 бў-ғин беради. Карам куяси Ленинград областида 3—4, Кавказда 6—8, Ўрта Осиёда 11 тагача бўғин беради.
Ҳар бир ривожланиш фазалари йилнинг қайси даврида ўтишиии, ай-ниқса қишлаш ва актив ҳаётини аниқ­лаш муҳим аҳамиятга эга. Баъзи бир-ҳашаротлар тухумлик фазасида (кўп-чилик чигирткасимонлар, ўсимлик битлари, тенгсиз ипак қурти), баъзи-лари личинкалик ёки ғумбалик фаза­сида қишлайди. Мисол, кўпчилик капалаклар, қўнғизлар ва бошқалар. Лавлаги узунбурун қўнғизи ва бош-қалар эса вояга етган— имаго фа­засида қишлайди.
Ҳашаротларнинг актив ҳаёти йил­нинг турли хил мавсумига: баҳррга, ёзга ёки кузга тўғри келиши мумкин, бу асосан қишлаш даврига ва бўғин сонларига боғлиң.
Ҳар бир мавсумдаги ривожланиш хусусияти ва қишлаш фазаси ҳашарот турини йил давомида ривожланиш спенификациясини аниқлаб беради. Демак, ҳар бир тур ҳашарот йил да.

»вомида ўзининг ривожланиш хусу-•сиятига эга.
* ¹ Ҳашаротларнинг ривожланиш дав-рини аниқлаш турнинг биологиясини ўрганишда муҳим этап бўлиб ҳисоб-ланади, буни билмасдан туриб улар-га қарши кураш тадбир-чораларини -ишлаб чиңиш ёки фойдалиларни -ңуллаш мумкин эмас.
Ҳашарот турларини йиллик ривож­ланиш даврини кўп йиллик кузатиш ■натижасида уларнинг ҳар бир фаза-сининг ривожланиш муддатини, яъни календарини аниқлаш мумкин ва ўсим-ликларнинг ривожланишига (гуллаш, ҳосил тутиш ва ҳоказо) ва шароитига таңкрслаб фенологик календарь тузиш мумкин (27- расм).
Бу календарлар асосида ҳашарот-ларнинг маълумоти (прогнозини) аниқланади.
Жойнинг иклим шароитига йил­лик ривожланиш даврини мослаш-тириши кўпинча диапауза ёрда­мида, яъни ривожланишини вақтинча тўхтатиш билан амалга оширилади. Шунинг учун диапауза ҳашаротнинг йиллик ривожланиш даврини бошка-рувчи муҳим механизмдир.

Диапауза вақтиичалик физиологик тинч ҳолат бўлиб, ҳаётий даврда, ноқулай шароитда махсус мослашма бўлиб туғилади. Мўътадил иқлимда яшашга мослашиш хусусияти йил-нинг икки асосий мавсуми — қулай ёз ва ноқулай қиш мавсумида ишлаб чиқилади, тропик ва субтропикда эса намлик ва қуруқлик ҳаёт мавсуми ишлаб чиқилади. Лекин бу ҳодисани ноқулай ҳарорат шароити туфайли рўй берадиган нормал қишлаш ёки уйқуга кириш ҳодисасига ўхшатиш ярамайди. Ноқулай харорат шарои-тида ҳам физиологик процесс тормоз-ланади ва организмдаги овқат резерв-ларни тежамкорсиз сарфлашга олиб келади ва патологик ўзгариш натижа­сида организмни ўлдириши мумкин. Диапауза эса организмдаги овңат ре-зервларини тежамкорлик билан сарф-лаб узоқ муддат ноңулай шароитда •сор - саломат яшаб чиқишга имкон беради.

Диапаузада индивиднинг маълум муддат давомида ўсиши ва ривожла-яиши тўхтайди. Бу ҳол эндокрин сис­темасининг таъсирида вужудга ке-лади.
Эндокрин-органлар, ўз навбатида, ташки муҳит таъсирида бўлади. Шу-иинг учун ташқи муҳит ҳашаротлар-