Тошкент — «МЕҲнат» —1986

Ғумбак фазаси
71

гриллоблаттид (Gyltoblattida), момиқ-хўрлар (Mallophaga) ва битлар (Ano-plura) туркумлари мисол бўлади; ■б) гиперморфоз (hypermor-phosis) типдаги ўзгаришга тенг канот-лилар (Homoptera) туркумининг оққа-нотлилар (Aleyrodinea) ва қалқондор-ларнинг (Coccinea) эркаклари ҳамда трипслар (Thysanoptera) киради.


_Л
Бу хил ривожланиш ва метамор­фоза фазаси фақат тўлиқ ўзгарувчи ҳашаротларга хос. Уларнинг личинка­лари ривожланиб бўлгандан сўнг ов-қатланмайди, ҳаракатсиз ҳолатга ке-либ, охирги марта пуст ташлайди ва ғумбакка айланади.
Ғумбаклар кўпинча ҳаракатсиз бў-лади. Фақат баъзи ҳашаротлар, маса­лан, капалаклар ва икки қ,анотлилар-нинг ғумбаклари актив ҳаракатлана-веради. Ҳашаротларнинг ғумбаклари кимирламаганидан улар турлича ҳи-мояланган. Личинкалар жуда пана жойларда ғумбакка айланади, маса­лан, кўп қўнғизлар ва бошқа ҳашарот-
4. Голометаморфоз (ho-lometamorphosis) ўзгариш тўлиқ ўзга-рувчига хос, буларга қўнғизлар (Co-leptera), тўр қанотлилар (Neuropte-roidea); голометаморфознинг гипер-метоморфоз (hypermetamorphosis) ўз-гаришига эса елпиғич қанотлилар (Strepsiptera) ва баъзи қўнғизлар ҳамда қўш қанотлилар (Diptera) киради,


ҒУМБАҚ ФАЗАСИ
ларнинг ғумбаклари тупроқда, пўст-лоқ остида ва шунгаўхшаш жойларда учрайди. Бошңа ҳашаротлар ғумбаги-нинг ҳимоя ранги бор (масалан, кўп капалакларнинг ғумбаклари). Баъзан ғумбаклар пиллага ўралган бўлади. Мисол, кўпгина ипак қуртларнинг капалаклари, куя чумоли, арракаш ва бошқа ҳашаротларнинг ғумбак-лари. Пашша ғумбаклари сиртдан личинка териси билан қрпланган. Ни-ҳоят баъзи ҳашаротлар ғумбагини барглар билан ўрайди ёки ўсимлик (дарахт) ичида ғумбакка айланади. Ғумбаклар ташқи кўриниши жиҳати. дан уч типга бўлинади (26- расм).

1. Эркин ёки очиқ ғумбаклар,
бундай ғумбакларнинг мўйлов, оёқ ва қанотлари тананинг умумий мас-сасига ёпишмай, балки танага жипс тегиб туради, яъни келгуси етук з о т тана ўсимталари (қанот, оёқ ва бошқалар) танага ҳаракатлитуташган. Булар кўп белгилари билан ташқи кўриниши жиҳатдан имагога ўхшай-ди. Буларга кўнғизлар, парда қанот-лилар ғумбаклари мисол бўлади (26-расм, /).

2. 
   Ёпиқ ғумбаклар, бундай ғум-бакларнинг мўйловлари, оёқ ва қа-нотлари гарчи ташқи томонидан кў-ринса-да, аммо танадан чиққан модда ёрдами билан танага жипс ёпишган. Бунга капалаклар ғумбагини кўрса-тиш мумкин.
   
3. 
   Бочкасимон ёки сохта ғумбаклар, бундай ғумбакнинг оёқ, қанот ва мўйловларини личинканинг қртиб крл-ган пўстида аниң кўриб бўлмайди. Баъзан булар сохта пиллалар деб айтилади, чунки личинкаларнинг қо-тиб қолган териси ўргимчак ипига ўхшаш ипдан тўқилган пилла ўрнини босади. Буларга кўпинча икки қанот-лиларнинг ғумбаклари мисол бўлади (26- расм, 3).
   

Ғумбаклик даврда имагинал орган­лар шаклланади, айни вақтда бу про-цесслар личинкалик давридаёқ бош-ланадиган ўзгаришлар билан боғлиқ. Кўпгина ҳашаротларнинг, айниңса пашшанинг личинкалик фазасида гав-данинг муайян жойларида ва турли органларида тўда-тўда майда эмб-рионал ҳужайралар вужудга келади. Ҳужайралардан иборат бўлган мур-так ёки дисклар барча оёқларнинг остида, кўкракнинг қанот пайдо бў-ладиган жойларида, ҳар хил ички органларда (сўлак безларида, олдин­ги, ўрта ва кетги ичакда ва ҳоказо) бўлади. Бу дисклар сўнгги личинка­лик ешига бориб ўсади ва каттала-шади. Улар тўқималарнинг бўртма-ларидан иборат бўлиб, имагинал дисклар деб айтилади.
Ғумбаклик фазасида имагинал дисклардан вояга етган ҳашарот ор­ганлари вужудга келади. Бунда ли­чинка органларининг тақдири ҳар хил бўлади. Личинканинг аксари ички органлари тўла парчаланиб, шу ка-дар гистолиз рўй берадики, ке­йинги ривожланишда ундан фақат озщ модда сифатида фойдаланилади. Личинка органларининг ана шу гис-толизида гемолимфанинг фатоцитар ҳужайралари актив қатнашади, бу ҳужайралар емирилаётган ҳужайра-ларнинг зарраларини тутиб қолади. Имагинал дискларнинг жойлашган ўрнига қараб улардан парчаланган личинка органлари янги имагинал органлар пайдб бўлади. Личинканинг баъзи органлари тўла парчаланмайди ва улардан бир қисмининг ҳужайра-лари ўша органларнннг қайта тузили­ши га — мускуллар ва нервлар га сарф бўлади. Марказий нерв системаси ва юрак кўпинча сақланиб қолади. Қон айланиш гарчи ўзгарса ҳам ғумбакда давом этади. Жинсий безларнинг бош-ланғичлари батамом сақланиб қолад» ва янада ривожланади. Ғумбакда рўй берувчи процесс личинканинг прови­зор органлари ўрнига имагинал диск­лардан имагинал органлар пайдо бў-лади ва личинканинг бошқа орган­лари қайта тузилади ёки гистолаз-рўй беради. Метаморфознинг физио-логик функциясида эндокрин система-нинг функцияси муҳим роль ўйнайди*. Чунки эндокрин система гармон иш­лаб чиқариб, ҳашаротнинг ўсиш ва ривожланишини тартибга * солиб ту­ради.
Ғумбаклик даври тамом бўлгандан сўнг ғумбак пўсти ёрилади ва ундан вояга етган имаго ҳашарот чиңади, бу ҳашарот кейинчалик катталашмай-ди, пуст ташламайди ва ташқи ж*ҳат-дан ҳеч қандай ўзгармайди. Кунлик-лар ва тубан ҳашаротлар, қил дум-лилар, қуш думлилар ва думсизлар бундан мустасно. Кунликларда икки­та вояга етган даври бўлади: субима­го ва имаго. Субимаго даврида жин­сий балоғатга етмаган, ңисқа умрли

бўлади. Кейин ҳашарот пўст ташлаб Жинсий балоғатга етган имагога айланади.
Вояга етган фазанинг биологик іункцияси кўпайиш ва тарқалишидир. ,ашаротларнинг тарқалиши қанотлар /ёрдамида актив ва пассив бўлиши мум­кин. Анча каттарок. ҳашаротларда "(ниначилар, чигирткасимонлар, ка­палаклар, қўнғизлар ва ҳоказолар) актив, майда кичик ҳашаротларда
Ҳашаротларнинг кўпайиши муҳим биологик хусусиятларга эга. Бу-ларга кўпайиш усуллари, қўшимча овқатланиш, жинсларнинг учрашуви (ж у ф т л а ш и ш), о т а л а н и ш, әкинсий маҳсулдорлиги киради.
Кўпайиш усуллари. Кўп ҳашарот-ларда кўпайиш икки жинснинг қў-шилиши ва оталаниш натижасида ву­жудга келади. Шунинг учун булар га і икки ёки айрим жинслилар деб айти­лади. Кўп ҳашаротлар тухум қўйиб ісупаяди. Лекин баъзан ҳашаротлар іТирнк туғиш, партеноге­нез, педогенез ваполиэм-бриония усулларида кўпайиши Дйумкин.
* Тирик туғувчи ҳашаротлар-ffla муртакнинг эмбрионал ривожла-' юиши она танаси ичида бўлиб, тухум I ^ўйиш ўрнига тирик личинка ёки ҳат-то ғумбак туғади. Буларга ўсимлик битлари, баъзи бир пашшалар, бўка (сўна) пашшаси ва бошқалар киради.
Партеногенез ёки кизли-гича кўпайиш урғочи ҳашаротларнинг эркаги билан қўшилмай, оталанмас-дан кўпайишдир. Биологик нуктаи Назардан партеногенознинг бир неча хили ва шакли бўлади. Оталанмаган тухумдан факат урғочи индивидлар етиладиган бўлса т е л и т[о к и я, эркак-лари етилса а р р е н ото к и я, ҳам эркакҳам урғочиси етилса а м ф и т о-к и я деб айтилади.
(ўсимлик битлари, тубан капалаклар ва бошкаларда) пассив бўлади.
Умуман, метаформоз мураккаб ри-вожланишни тухум Ичида тамомла-ши мумкин эмаслиГи натижасида ту-ғилган мосланиш ҳодисасидир. Актив равишда озиқланадиган личинкалар қайта тузилишни тамомлайди ва улар­нинг эмбрионал ривожланиши пост эмбрионал ривожланиши билан та- 1^"' момланади.