Топографик хариталарни

Топографик хариталарни ўқиш

1.Топографик хариталарни ўқиш тўғрисида тушинча.

2. Топографик хариталарни шартли белгилари.
3. Харитада географик элементларнинг тасвири.
4. Топографик хариталарда геодезик таянч пунктларнинг
аниқланиши.
5. Топогафик хариталарнинг рамкаси тугри бурчагли
координата тури, ҳамда рамка ташқарисида бериладиган
элементлари.
Топографик хариталарни ўқиш тўғрисида тушинча.
Топографик хариталаридан мамлакатимиз Халқ ҳўжалигининг турли тармоқларида фойдаланилади. Ҳар бир мутахассис топографик харитадан фойдаланар экан, ун­дан ўзига керакли маълумотларни олади. Умуман, то­пографик хариталардан турли мақсадларда фойдалани­лади. Биз қуйидаги топографик хариталарни ўқиш, бу улар картометрик ва морфометрик ишларни бажариш, хари­тадан нусха кўчириш ва шу каби умумий масалалар тўғрисида тўхталиб ўтамиз.
Хариталар устида турли хил ўлчаш ишларини бажа­рилишига картометрик ишлар дейилади. Картометрик ишларнинг назарияси ва техникасини картометрия фани ўрганади. Картометрик ишлар Халқ хўжалигида, айниқса, мудофаа ишларида муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ишлар натижасида турли-туман географик объект­ларнинг узунлиги, майдони, чизиқларнинг йўналиш бурчаклари, шунингдек, икки нyқтa орасидаги масофа ва бошқа шу кабилар аниқланади.
Картометрик ишларнинг қай даражада аниқлик би­лан олиб борилиши хаританинг масштабига боғлиқ бўлиб, масштаби қанча йирик бўлса, бу ишлар шунча аниқлик билан бажарилади. Топографик хариталар бошқа умумгеографик хариталарга нисбатан йирик мас­штабли хариталар бўлганлиги сабабли картометрик иш­ларда бу хариталардан айниқса кўп фойдаланилади.
Харитада ўлчаш ишларини бажариш асосида турли географик объектларнинг узунлиги, майдони ҳамда нуқ­талар орасидаги масофалар тўғрисидагина эмас, балки рельеф тўғрисида кўпгина маълумотларни олиш мум­кин. Топографик харитадан фойдаланиб, рельеф тўғрисида турли хил рақамли маълумотларни олиш м о р ф о м е т р и я дейилади. Харитада морфометрик ишлар­ни бажариш натижасида нуқталарнинг абсолют ва нис­бий баландликларини, жойнинг қиялик бурчаги ва нишаби, сув ҳавзалари ҳамда уларнинг майдони ва бошқалар тўғрисида турли-туман маълумотлар олиш мумкин. Харитада жой ҳақидаги морфометрик маълумотларнинг қай даражада аниқ ўрганилиши ҳам харита масштабига боғлиқдир. Барча турдаги морфометрик ишлар асосан топографик хариталар асосида олиб бо­рилади.
Топографик харита билан жойда ишлаш вақтида хари­тани ориентирлашга, ўзи турган нуқтани харитадан то­пишга, маршрут бўйича юрилганда эса топографик хари­тани жой билан таққослаб боришга тўғри келади. Шу­нинг учун бу бобда харитани ориентирлаш, кузатувчи турган нyқтани аниқлаш ва харита билан маршрут бўйича юриш тўғрисида ҳам маълумот берилади. Харитадан фой­даланганда, кўпинча ундан нусха кўчиришга ҳам тўғри келади, шу сабабли бу ҳақда ҳам қисқача тўхтаб ўти­лади.
Топографик харитани ўқиш учун аввало унинг шарт­ли белгиларини яхши билиш керак бўлади. Маълумки, топографик хаританинг шартли белгилари маълум гео­график объектларнинг хусусиятларини характерлаб бе­ради.
Шунинг учун хаританинг шартли белгиларини яхши ўзлаштириб олган киши харитадан маълум географик объектлар тўғрисида анча мукаммал маълумот ола би­лади. Масалан, аҳоли пунктининг харитадаги тасвирига қараб, ундаги квартал ва кўчалар, муҳим бинолар, завод ва фабрикалар, маданият ва хўжалик муассаса­ларининг жойлашуви, шартли белги ёнида берилган ёзувларни ўқиб бу объектлар номини, ёзилиш харак­терига қараб эса типини (қишлоқ, посёлка ёки шаҳар эканлигини) ва бошқа хусусиятларини аниқлаш мум­кин. Аҳоли пункти ичидаги бино шартли белгиси ёни­да берилган қисқартма ёзувга қараб, бу бинонинг мак­таб, касалхона, клуб, фабрика ёки завод эканлигини билиш мумкин.
Қишлоқ типидаги аҳоли пункти номининг остига ёзилган рақамга қараб шу қишлоқдаги хўжаликлар со­нини, қисқартма ёзувларга қараб, қишлоқ ёки туман идораси жойлашганлигини, шартли белгиларга қараб эса бу ерда почта, телеграф бўлимлари, шунингдек бу қишлоқ атрофида полиз, боғ ва бошқа экин майдон­ларининг бор – йўқлигини билиб олиш мумкин.
Яна дарё шартли белгиси ёнига қўйилган шартли белги ва ёзувлардан фойдаланиб - дарёнинг номини, бу ёзувнинг (шрифтнинг) характери эса дарёда кема қатнаши ёки қатнай олмаслигини, махсус стрелка ҳамда унга ёзилган рақамлар дарё оқимининг йўналиши ва тезлигини, кўк рангдаги доира ёнига ёзилган рақам шу нyқтaдa дарё сув сатҳининг абсолют баландлигини, ундан ташқари, дарёнинг эни бўйлаб ёзилган рақам­лар унинг кенглиги ва чуқурлигини кўрсатади. Шунинг­дек махсус шартли белгилар дарёда шаршара, саёз­лик, тўғон ва бошқалар бор-йўқлигини билдиради. Уму­ман, харитада берилган шартли белги ва ёзувларни ўқиб, харитада тасвирланган турли геoграфик объектлар тўғрисида анча мукаммал маълумотга эга бўлиш мумкин.
Харитада кўрсатилган турли геoграфик объектлар бир­ бири билан чамбарчас боғлиқ ва бир-бирини тақозо қилади. Масалан, йўллар ва бошқа топографик эле­ментлар билан аҳоли пунктлари, шу ҳудуддаги рель­еф, гидрография билан боғлиқ ҳолда кўрсатилади. Би­нобарин, харитада тасвирланган географик объектлар бир-бирига боғлиқ эканлигини ҳисобга олиб, маълум бир ҳудуднинг географик хусусиятларини очиб бериш мумкин. Масалан, харитада тасвирланган рельеф шакл­лари шу ҳудуднинг гидрографияси ҳақида, аҳоли пyн­ктлари ҳамда йўллари эса ҳудудни қанчалик ўзлашти­рилганлиги ҳақида тасаввур бера олади.
Хулоса қилиб айтсак, харитани ўқиш унинг шартли белги ва ёзувлари ҳамда харитада тасвирланган геогра­фик объектларнинг бир-бирига чамбарчас боғлиқ экан­лиги асосида ҳудуднинг географик хусусиятларини би­либ олиш демакдир.
Харитада тасвирланган ҳудуднинг Ўрта сидан шимол­дан жанубга томон Сирдарё оқиб ўтади. Дарёнинг Ўрта ча кенглиги 295 м, чуқурлиги 5 м, сувнинг оқиш тезлиги 0,6 м.с. Дарёда кема қатнай олади. Дарёнинг ўнr қирғоғи тик бўлиб, унда жарлар бор, чап қирғоғи эса ётиқдир. Сирдарёнинг ўнг қирғоғида Боштол қишлоғи жойлаш­ган, қишлоқда 22 хўжалик яшайди. Қишлоқнинг жану­би-ғарбидан шимоли-шарқига томон йўл ўтади. Бу йўлнинг икки томонида уйлар жойлашган. Уйларнинг орқа томонида полизлар бор. Қишлоқнинг шарқ ва шимол томонида катта жар жойлашган бўлиб, бу жар­дан оқиб келадиган сув Сирдарёга қyйилади. Жарнинг шимол томонида боғ бор. Ҳудуднинг шимоли - ғарбий қисмидан суқмоқ йўл ўтган бўлиб, унинг абсолют баландлиги 375,5 м бўлган геометрик нуқта (репер) яқинига келиб иккига бўлинади ва бири шимолий – шарққа, иккинчиси эса шарққа томон кетади. Сир- дарёнинг ўнг қирғоғида жойлашган ерлар ғарбдан шарққа томон пасая бориб, Сирдарёга яқин келганда нишаблик яна ортади ва тик уйилган жарга бориб ту­шади. Дарёга чап томондан шимоли-шарқдан жануби - ­ғарбга қараб оқувчи сой қyйилади. Бу сойнинг шоссе кесиб ўтадиган жойига кўприк қурилган. Кўприкнинг узунлиги 30 м бўлиб, у 8 тоннагача юк кўтара олади.