Tomoshalar tarixi о zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta 'lim vazirligi 5210300 aktyorlik san'ati

Yirik shakldagi tomoshalar: tragediya, drama, komediya

1. 
   Tragediya
   

Dionis sharafiga aytilgan marosim qo‘shiqlari ijrochilari difiramblar - hamdu-sanolarni xor bo'lib bajarganda echki terisini yopinib olishgan. Shunday qilib «tragediya» - «takalar qo‘shig‘i» dunyoga kelgan. Grekcha «tragos» - taka, «ode» - qo'shiq, degan ma’noni anglatgan. Demak, deferamblardan grek tragediyalari paydo bo‘lgan. Dionisga bag’ishlangan sho'x va kulguli qo'shiqlar asosida esa komediyalar yaratilgan.
Tragediyalardagi Dionisga bag'ishlangan qo'shiqlarni maxsus tayyorlangan va ko‘rikdan o‘tgan xor jamoasi ijro etgan. Tantanani boshlovchi va xorni boshqaruvchi Korifey deb atalgan. Uning xor bilan Dionis haqida suhbatlashish jarayonida dialogli tomosha paydo bo'lgan. Tomoshalar esa odamlar ko'rishi uchun qulay bo'lgan tepaliklar bag‘ridagi tekis joylarda o'tkazilgan. Qiya tepaliklarga tomoshobinlar joylashib olgandan keyin - Korifey xorni boshqargan va kerakli joylarda unga jo‘r bo'lgan.
Teatr qadimgi Yunonistonda davlat muassasasi hisoblangan va teatr tomoshalarini tashkil etish bilan bog'liq jami ishlarga davlatning o‘zi bosh-qosh bo'lgan. Tragediyalar Dionis sha’niga atalmish: Kichik yoki Qishloq Dionisniyi (dekabr-yanvar); Leney (yanvar-fevral); Ulug' yoki Shahar Dionisiyi (mart-aprel) degan uch bayramda namoyish etilgan. Davlat mafkurasini namoyish qilgan bunday katta tomosha tashkilotchilari va g'oliblari mukofotlar bilan siylangan. Xalq oldida lavr kiydirilib, ulug'langan. Demak, dramaturg g'oyasini, xoreg harakatini, xor ijrosini, aktyorlar dialogi va monologini birlashtirgan katta shakldagi tomosha - Tragediya deb qabul qilgan.

2. 
   Drama - yirik tomoshalardagi ijro san'ati
   

Drama tomoshalari dramaturglarning o'zaro musobaqasi tarzida o'tkazilgan. Musobaqada uch fojianavis va uch komediyanavis shoir ishtirok etgan. Fojianavislarning har biri uch tragediya (trilogiya) va bir satirlar dramasi (ya’ni satirlar ishtirok etuvchi rivoyatga asoslangan quvnoq komediyajdan iborat to'rttadan pyesa taqdim etishi lozim bo'lgan. Synjet jihatidan bir- biriga bog'liq uch tragediya trilogiya va shu trilogiyaga satirlar qo'shimcha qilinganda «tetralogiya», deb atalgan.
Musobaqalar uch kun davom etgan. Har kuni ertalabdan uch tragediya - trilogiya, so'ng satirlar dramasi va kechki payt komediyanavislardan birining komediyasi namoyish etilgan. Musobaqaga faqat yangi yozilgan asarlar qo'yilgan. Dramaturglar asaridagi qo'shiqlarni ijro qilish uchun xorni - arxont, ya’ni mansabdor shaxs tayin etgan. Lekin xorni musobaqaga tayyorlash vazifasi. odatda, o'ziga to'q va o'zi xohish bildirgan yunon fuqarosi

zimmasiga yuklangan. Uni - xoreg, ya’ni xor rahbari va javobgari deb ataganlar. Xoreg o‘z mablag'i hisobidan xorning tarkibini belgilagan va kiyim-kechaklar bilan ta’min etgan. Dramaturglaming har bir bellashuvida uchta tetralogiya va uchta komediya uchun jami oltita xoreg ta’min etilgan.
Dastlabki paytlarda o‘z asarlari uchun musiqa yozish, xorni o'rgatish ishlarini ham dramaturglaming o'zlari bajarganlar. Bora­bora bunday ishlar uchun maxsus kishilar belgilanadigan bo4gan. Xoreglik g‘oyatda faxrli vazifa hisoblangan. Zero, xoreglar, aktyorlar va xor qatnashchilari xudolar yo‘lida ahli jamoa uchun xizmat qilishni sharafli ish deb tushunganlar. Teatr tomoshalariga tayyorgarlik chog'larida ular harbiy xizmatdan ham ozod etilganlar. Bu ularning xizmatini Vatan himoyasi maqomi bilan tenglashtirganligiga dalildir.
Musobaqa natijalari nufuzli hakamlar hay’ati tomonidan baholangan. Zafar qozongan dramaturglar uch xil mukofot olgan (lekin uchinchi o'rin mag'lubiyat sifatida baholangan).
Dramaturglar qalam haqidan tashqari, zafar ramzi bo‘lmish gulchambarlar bilan e’zozlangan. Ayniqsa, xoreglarning qadr- qimmati baland edi. Xoreg o‘z g'alabasi sharafiga o'zining yodgor- ligini o'rnatish huquqiga ega bo’lgan. Yodgorlikka tomoshaning o‘tgan vaqti. dramaturg. xoreg va pyesalarning nomlari yozib qo'yilar edi. Bundan tashqari, musobaqa natijalari maxsus qaydlarda zikr etilgan va ular davlat arxivida saqlangan. Bunday qaydlar - didaskaliyalar, ya’ni san’atda erishilgan g’alabalarning yozma tarixi, deb atalgan.
Sahna mexanikasi - mashinalari qadimgi greklarda qanday bo’lgan, degan savol tug'ilishi mumkin. Axir eng qadimgi, «Zanjirband Prometey» asarida chaqmoq, momaqaldiroq, shamol, yer yorilib, o‘z qa’riga tortishi kabi tushunchalar mavjud. Aktyorlar harakatiga mos muhit yaratish, momaqaldiroq ovozini, kuchli shamol va yer qimirlashidagi vahimali, sehrli tovushlarni teatr mashinistlari azaldan eplab kelishgan. Bu haqda grek tragediyalari kitobida yozilgan.
Qadimgi grek aktyorlari ochiq havoda, 20-25 ming tomoshabin oldida tragediyalar ijro qilgan bo'lsa, ular mikrofonsiz, ovoz
55
kuchaytirgichlarsiz shuncha tomoshabinga qanday ta’sir o'tkaza olgan ekan, degan navbatdagi savolga javob axtaramiz.
Aktyorlar. avvalo, o‘z kiyimlari bilan xor ijrochilaridan ajralib turgan. Ular butun badanini o‘rab turadigan uzun mantiya - ruhoniylar kiyimiday yaxlit matoli kiyim kiygan. Aktyorlarni xordan ajratib turadigan yana bir tafovut ular oyoq kiyimlari tagidan yana qo'shimcha poshna - koturna kiyishgan. Koturna yog‘ochdan yoki teridan maxsus yasalgan bo'lib, 10-15 santimetrgacha aktyorning bo’yini cho’zishga yordam bergan, Bo'yni sun’iy baland ko'targan koturna aktyorning sahnadagi erkin harakatini chegaralagan. Ust va oyoq kiyimlar borasida bu izlanishlar aktyorni tomoshabin oldida yirik - ulug’vor ko'rsatish uchun bo‘lgan harakatlar edi.
Aktyorlar ijrosining ta’sir kuchini takomillashtirgan unsurlarni aniqlashda davom etamiz. Grek aktyorlari tomoshabinlardan uzoqda joylashgan sahnada turganligi uchun endi ulaming yuzidagi ifodaviylik masalasini hal qilish lozim edi. Bu masalani ham greklar biz tasavvur qilgandan ortiqroq darajada uddalaganlar. Ular aktyorlar yuzini qoplab turadigan niqobni o’ylab topdilar. Niqob aktyorlaming faqat yuzini qoplamay, balki, boshiga to'liq kiyadigan bo'lgani uchun nisbatan qulaylik yaratgan.
Niqobning kelib chiqish tarixi quyidagicha. Dionis boshidan o‘tkazgan mushkulotlarni ijro etadiganlar - xor ijrochilari ilk bor echki terisi va soqolidan foydalangan. yuzlariga vino qoldig’ini chaplaganlar. Ilk tragediyadagi difiramb ijrochilari kiyimlari va yuzidagi niqoblari bilan o'zgalardan ajralib turgan. Keyinchalik xalqning bu ijod shakli grek tragediyalarida niqob bo’lib xizmat qildi.
Niqoblar oxirgi qatordagi tomoshabinga ham ifodali ko'rinishi uchun uning ko'zlari katta, sochi fe’liga mos, og‘zi bo’rttirilgan darajada katta. yuzdagi ajinlari uzoqdan ko’rinadigan tarzda ifodali edi. Aktyorning ust va oyoq kiyimiga mos ravishda ifodalangan niqoblar ham uning ulug’vorligini ta’kidlash niyatining mantiqiy rivoji edi.
Tomoshabin aktyorning niqobiga qarab sahnada kirn harakat qilayotganini anglab yetgan. Niqoblarda- shoh yoki gado, ulug’vor shaxs yoki qul. qayg’u yoki xushchaqchaqlik. erkak yo ayol qiyofasi ifodalangan. Qadimgi grek tragediyalarida barcha ayollar obrazlarini erkaklar ijro etgan.
Dramaturgiyada taqdirlari yoritilgan qahramonlarning ko'payishi bilan asarning g'oyaviy yuki xordan asta-sekin aktyorlar zimmasiga o'ta boshlagan. Ilk tomoshalarda yetakchi ijodiy kuch xor hisoblangan bo‘lsa. korifey, birinchi aktyor, ikkinchi aktyor hamda maskalar va xarakterlar evolyutsiyasi natijasida yetakchi ijodiy kuch aktyorlar bo'lib qoldi. Xor - qayg'u, alam, nola, iltijo, yig'i, faryod, kabi emotsional ruhiyatni yaratadigan yoki inson qiyofasiga yot bo'lgan fantastik jonzotlarni, ba’zan ilohiy qarg'ish yoki nafrat yoki okean to'lqini kabi ramziy, vahiniadan xabar beruvchilar vazifalarini bajara boshladi.
Aktyorlar ulug'vorligini namoyon qiladigan navbatdagi ifoda vositasi uning nutqi bo'lib, qadimgi greklar bu masalani ham ustalik bilan hal qildilar. Niqoblarning katta og'zi ichidan metal rupor - «ovoz kuchaytirgich karnaycha» o'rnatdilar. Gekzametrga asoslangan deklomatsiya- «ta’kidlab so'zlash» orqali aktyorlar asar g'oyasini tomoshabining «qulog'iga quyishwga harakat qilgan. Lekin, bu ixtirolar 20-25 ming tomoshabinni qamrab olishga kamlik qilayotganini anglagan greklar navbatdagi olamshumul ixtironi yaratdilar.
Yog'ochdan yasalgan o'rindiqlarda o'tirgan tomosha- binlarning yumshoq kiyimlari aktyorlar ovozini yutishini anglab yetgan greklar demokratik (demos - xalq, kratos - boshqaruv) boshqaruv natijasida orttirilgan katta boyliklarni xalqning madaniy rivoji uchun ishlata boshladilar. Yog'ochdan yasalgan ibodatxonalar va tomoshagoxlar marmar bilan almashtirildi. Natijada, ular akustika - «ovozni tomoshabinlarga to'liq yetib borish» sir-asrorini. san’atini yaratdilar. Akustika ibodatxonalar ichida ham ovoz bilan bog'liq ilohiy sir mavjudligi haqida taassurot uyg'ota oldi. Endi koturna kiygan aktyorning, hatto qadam tovushi, lozim paytda kerakli darajada jaranglab, ulkan teatrning orqa qatoridagilarga ham baralla eshitila boshladi.
Dramaturgiya. aktyorlar ijrosi va ifoda vositalari muam- molarini hal qilgan qadimgi greklar, endi tom ma’nodagi teatr -
57
tomoshabinga qulayliklar yaratish masalasini hal qilishni boshladi.
Tomoshabin teatrda ertalabdan kechgacha qolib ketardi. Chunk], tomoshalar kunduz kuni. tabiiy yorug'lik bor paytida, bahorgi va kuzgi bayram kunlari ko'rsatilgan. Tomosha boshlanishidan oldin odamlar to'planguncha cholg^u chalingan. Tragediyalar boshlanishidan oldin davlat tadbirlari bo‘lib o‘tgan: qahramonlar taqdirlangan; boshqa yurt vakillari xalq oldida yurtning ulug'lariga sovg'alar topshirgan; xudolarga qurbonliklar keltirilgan. Bayramlar boshianishidagi rasmiy qism ham greklardan qolgan an’analar, deyish mumkin.
Rasmiy tantanalardan keyin yana cholg'u chalinib, teatr tomoshasi boshlangan. Mavzusi bir-biriga yaqin to'rtta spektakl ko'rsatilgan. Tomoshabin yoshi va tabaqasiga qarab ajratilmagan. Ular chipta sotib olib, teatrga kirgan. Bilet narxi ongli ravishda juda arzon belgilangan. Chunki, tomoshabin, avvalo, davlat mafkurasidan xabardor qilingan, tomosha bilan esa tarbiyalangan. Ular olgan chipta bronza yoki qo'rg'oshindan yasalgan tanga shaklida bo'lib, kirishda sotib olingan, chiqishda topshirib ketilgan. Teatr xizmatchilari tomoshabinlarni chiptasidagi farqiga qarab joylashtirgan. Tomoshabinlar ma’qul bo'lgan dramaturgga va aktyorlar ijrosiga chapak - olqish bilan o‘z munosabatlarini bildirgan. Yoqmaganiga esa hushtak chalib yoki oyoqlari bilan depsinib, o‘z munosabatlarini bildirishgan. Tomoshabinlarning asablarini juda tarang qilganlarga esa, hatto ovqatlanish uchun olib kelgan meva-chevalarini uloqtirishgan. Frinixa ismli dramaturgning «Maletning olinishi» nomli tragediyasi Afina hukumati tomonidan taqiqlanganligi va xaiqni norozi qilgan uchun muallifga jarima solinganligi ma’lum.
Tomosha muvaffaqqiyatli yakunlanganidan so'ng esa demokratiya udumiga binoan tomoshabinlar orasidan hakamlar - xolis baholovchilar saylangan. Ular xalq nomidan dramaturg va aktyorlarga mukofotlar topshirgan. Hamma bayram kayfiyatida uy- uyiga tarqalgan.
Grek demokratiyasi teatrni ijtimoiy davlat tashkiloti deb biigan. Shuning uchun bu tashkilotning repertuari, uning tarbiyaviy va

mafkuraviy vazifani bajarish darajasi davlatning doimiy nazoratida bo‘lgan.
Qadimgi Gretsiyada teatr tomoshalari ko‘ngil ochish uchun emas. balki muqaddas burchni ado etish hisoblangan. Eng muhimi, spektakl tomoshasida har bir fuqaroning ishtirok etishi shart bo‘lgan. Grek demokratiyasi eng gullagan paytida hukumatni boshqargan Perikl zamonidan boshlab, Afina fuqarolariga spektaklga borish uchun maxsus «teatr puli» ajratilgan. Bu pul miqdori bir kunlik tomosha biletiga va ovqatiga yetadigan bo'lgan. Teatr tarbiya maktabi hisoblangani uchun unda qo'yiladigan pyesalarda axloq, siyosat. mafkura va g‘oya kabi eng muhim masalalarni tahlil qilish asosiy masala bo'lgan.
Bahor va kuz bayramlarida tomoshalar Perikl hukmronligi davrida bir hafta davom etgan. Teatr jamoasidan esa uch tragediya va uch komediya ijro etish talab qilingan. Bu talab va nazorat teatrga hamda tomoshaga jiddiy yondashish ko'nikmasini shakllantirgan. Greklar teatr san’atiga olib kirgan «drama» tushunchasi «harakat» ma’nosini anglatgan. Inson o‘z hayotini yaxshilash uchun doim maqsadga muvofiq harakat qilgan. Dramaturgiyadagi «harakat» Aristotel ta’rifi bo‘yicha yomondan - yaxshiga, alamdan - quvonchga, dushmanlikdan - do‘stlikka bo‘lgan intilishdan, o'zgarishdan iborat bo’lishi kerak. Dramaturgiyadagi janr borasida esa drama - tragediya va komediyalar oralig'ida paydo bo'lgan. dialog shaklida sahnalashtirish uchun yozilgan asardir. Greklar tragediyalari kitobida ta'kidlanishiga ko'ra. eramizdan avvalgi 534-yilda Fespis ismli dramaturg Dionis sharafiga yozilgan tragediyasida birinchi aktyorni kiritgan. U xor va Korifey bilan muloqotga kirishgan va mavzu taqozosi bilan bir necha bor turli qiyofada paydo bo'lgan. Greklarning ta’biricha, bu tragediyaga ham, komediyaga ham o'xshamagan, ilk drama - katta shakldagi tomosha. harakat edi.

3.