Termiz davlat universiteti zoologiya kafedrasi umurtqalilar zoologiyasi

Mavzu bo’yicha topshiriqlar:

3. 
   Uy kaptari misolida qushlarning skeleti tuzilishini o’rganish.
   
4. 
   Qushlarning fiziologiyasi, terisi,pat tuzilishini o’rganish.
   

3. Qushlarning uchishga moslanishi,ko’payishi,nasl uchun qayg’urishini o’rganish.
4. Migratsiya va uning sabablarini o’rganish.
22-mashg’ulot. Sut emizuvchilar sinfi-Mammalia. Sut emizuvchilar skeletining tuzilishi. Quyon misolida sut emizuvchilarning tashqi ichki a’zolari.


Turning sistematik holati

Tip. Xordalilar – Chordata

Kenja tip. Umurtqalilar-Vertebrata
Katta sinf. To’rt oyoqlilar - Tetrapoda
Sinf. Sut emizuvchilar- Mammalia
Turkum. Tovushqonsimonlar - Lagomorpha
Tur. Tolay tovushqoni – Lepus tolai Pall


Jihozlar

1. 
   Har xil ekologik guruhlarga kiruvchi sut emizuvchilarning tulumi.
   
2. 
   Sut emizuvchilarning skelet tuzilishini o’rganish.
   
3. 
   Sut emizuvchilarning sistematikasini o’rganish.
   
4. 
   Tablitsalar; sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi,
   

junning tuzilishi, shox, tuyoq-tirnoqlarining tuzilishi o’rganish.


Ishning mazmuni

Sut emizuvchilar umurtqalilar orasida yuqori tuzilishga ega bo’lgan, sinf hisoblanadi. Sut emizuvchilarning quyidagi progressiv belgilari mavjud:

1. 
   markaziy nerv sistemasi, xususan bosh miya katta yarim sharlari pustlog’i yuksak rivojlangan;
   
2. 
   tirik tug’ishi va bolasini sut bilan boqishi;
   
3. 
   modda almashinuvining intensivligi va haroratning doimiyligi (fizik va ximiyaviy)ni boshqarilishi;.
   

Bu xususiyatlar va murakkab fe’l-atvori sut emizuvchilarning har-xil ekologik sharoitlarda avlodining yashovchanligini oshiradi. Yuqorida qayd qilingan ma’lumotlar bilan bir qatorda tuzilishidagi quyidagi belgilar bilan harakterlanadi: jun qoplami (ba’zi vakillarida ikkilamchi tartibda yo’qolgan), teri bezlari kuchli rivojlangan, bitta (chap) aorta yoyi saqlangan, haqiqiy bachadoni mavjud, ixtisoslashgan tishlar sistemasi va o’rta quloqda uchta eshitish suyakchalarining shakllanganligi.
Sutemizuvchilar hozirgi vaqtda Antraktidaning markaziy qismidan tashqari yer sharining hamma territoriyasida tarqalgan.
Sutemizuvchilarning har-xil ekologik sharoitga bog’liq holda xilma-xilligi
Sutemizuvchilar evolyutsiya jarayonida hayotning har-xil muhitlarida yashashga moslashgan. Ular quruqlik, tuproq, suv va havo muhitlarida tarqalgan.
Sutemizuvchilarning yashash muhitiga bog’liq xususiyatiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi. Quruqlikda, tuproqda, daraxtda yashovchilar, uchuvchi va suv hayvonlari.

88-rasm. Sut emizuvchilarning moslashish tiplari:
Quruqlik hayvonlari:
1-bo’ri; 2-gepard; 3-jayron; 4-haqiqiy bug’i; 5-sakrovchi qo’shoyoq.


Yer osti hayvonlari:
6-krot; 7-yirik ko’rsichqon.

1. Quruqlik sut emizuvchilari. Hayvonlarning ko’p sondagi va xilma-xil guruhi hisoblanadi. Ularning tarkibiga keng tarqalgan turlar bilan bir qatorda, alohida landshaft; yopiq (o’rmonlar), ochiq (tundra, cho’l, dasht) va tog’ hayvonlari kiradi. Tipik quruqlik hayvonlari yarim yer osti, yarim daraxt va yarim suv sharoitida uchraydiganlari ham mavjud.

a) Tipik quruqlik sut emizuvchilari. Bular tarkibiga ba’zi bir hashorotxo’rlar (tipratikan), ko’pchiligi yirtqichlar (bo’ri, tulki, qo’ng’ir ayiq, silovsin, qoplon, sirtlon), xilma-xil tuyoqlilar (antilopalar, otlar, bug’ular qo’ylar, cho’chqalar), tovushqonsimonlar (tovushqonlar), xaltalilar (kenguru), hartumlilar (fillar), ayrim kemiruvchilar (qo’shoyoqlar) va boshqa ko’pchilik turlar kiradi. Ko’pchilik quruqlik sut emizuvchi hayvonlarining tana tuzilishi, yashash sharoitiga mos holda tuzilgan. Jumladan: yaxshi rivojlangan bo’yin, baland oyoqlar va quloq suprasining o’lchami katta bo’ladi.
Yumshoq gruntli joylarda yashovchilarda (qumli barxanlarda, botqoqlarda) oyoqlarining tayanch yuzasi katta bo’ladi. Shimol bug’isi loslarda, cho’llarda yashovchi tuyoqlilardan farq qilib, tuyoqlari keng va uzun bo’ladi. Tuyoq atrofidagi junlar ham, uning tayanch yuzasini oshiradi. Shuningdek tayga o’rmonlaridagi silovsin, oq quyonlarda ham oyoq tayanch yuzasi mavjud. Dashtda yashovchi quruqlik hayvonlari tez harakatlanadi. O’simlikxo’r formalarida (tuyoqlilar, kengurular, tovushqonsimonlar, kemiruvchilar) ozuqasini tez topish va dushmanlaridan yashirinishga moslashgan. Yirtqichlar uchun (itsimonlar, ayrim mushuksimonlar) tez yugurib, o’ljani ushlashga moslashgan. Ayrim sut emizuvchilar dushmanlaridan himoyalanishnining aktiv mexanizmiga ega emas. Masalan (igna tanlilar, jayralar, hartumli zirxlilar)

89-rasm. Sut emizuvchilarning moslashish tiplari: