T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜrk lehçeleri ve edebiyatlari anabiLİm dali irak türkmen tüRKÇESİnde kalip sözler noor ghazi elaiS

KAYNAK KİŞİLER HAKKINDA BİLGİ

ADI	YAŞI	MEDENİ DURUMU	MESLEĞİ	DOĞDUĞU YER
Gazi İlyas	62	Evli	Emekli	Kerkük
Khlood İsmail	52	Evli	Emekli	Kerkük
Wissam Abbas	28	Bekar	Eczacı	Kerkük
Birsen Gazi	27	Bekar	Avukat	Kerkük
Siraç İlyas	65	Evli	Emekli	Kerkük
Samir Ghanim	28	Bekar	Uçak Mühandisi	Kerkük
Murat İsmail	36	Bekar	Öğretmen	Kerkük
Abdullah Quli	50	Evli	Restoran İşletmeçisi	Kerkük
Ghanim Muhammed	60	Evli	Emekli	Kerkük
Muhammed Gazi	30	Bekar	Öğretmen	Kerkük
Nasır Ali	73	Evli	Emekli	Kerkük
Selva Kerim	56	Evli	Ev hanımı	Kerkük
Neda İlyas	65	Evli	Ev hanımı	Kerkük
Ali Hıdır	62	Evli	Emekli	Kerkük
Veli Hıdır	69	Evli	Emekli	Kerkük
Yaşar Akram	54	Evli	Subay	Kerkük
Nurettin Şükür	77	Evli	Emekli	Kerkük
Abdulrahman Şükür	58	Evli	Avukat	Kerkük
Adnan Hıdır	67	Evli	Emekli	Kerkük
Savaş Mustafa	48	Evli	Öğretmen	Kerkük
İbrahim Ghanim	36	Evli	Öğretmen	Kerkük
Vefa İsmail	45	Evli	Öğretmen	Kerkük

1. 
   GİRİŞ
   

Dünya üzerinde yaşayan her toplumda, belirli durumlar karşısında insanların tutumlarını ifade etmek için kullandıkları sözcükler/cümleler vardır. Söz varlığı içerisinde ağırlıklı olarak “kalıp söz” terimiyle karşılanan bu sözcüklerin/cümlelerin bazıları, bir kişiyi selamlamak, hâl-hatırını sormak, bir hizmet için ona teşekkür etmek veya ondan bir istekte bulunmak vb. durumlarda kullanılırlar. Bazıları da insan hayatının geçiş evreleri olarak kabul gören doğum, düğün veya ölüm gibi durumlarda kullanılırlar. Evlilik, çocuk sahibi olma, yeni bir iş bulma veya bir işte başarılı olma gibi “iyi/güzel” an/zaman ve durumları tebrik etmekte kullanılan veya tam tersi işten çıkarılma, hastalık, ölüm vb. gibi durumlarla karşı karşıya kalan insanı sakinleştirmekte, teskin etmekte kullanılan kalıp sözler Türk dilinde ve kültüründe daha çok alkış/dua şeklinde karşımıza çıkarlar. Biri ya da başımıza gelen bir olay hakkında olumsuz/kötü düşüncelerimizi ifade eden kalıp sözler de kargış/ beddua veya kötü dilek olarak değerlendirilirler.
Kalıp sözler, söz varlığı içinde bir formülü olan sözcüklerdir. Günlük yaşamı düzenleme, canlılar arasında sağlıklı iletişim kurma ve bu iletişimi kolaylaştırma amacıyla kullanılarak toplumda rahatlık sağladıklarına inanılan bu tip yapılar, konuşma dilinin en zengin unsurlarından biri olarak kabul edilirler.
Bu konuda çalışmayı seçmemizin başlıca sebebi, Irak Türkmen Türkçesinde kullanılan kalıp sözler ile ilgili detaylı, derli toplu bir incelemenin şimdiye kadar yapılmamış olmasıdır. Çalışmamız Irak Türkmen Türkçesindeki kalıp sözlerin, yapısal ve anlamsal açıdan incelenip kullanım alanlarına göre sınıflandırması konusunda bir ilk olacaktır. Mevcut olan sınırlı sayıdaki çalışmada ise kalıp sözler sıralanmış olup, yapıları, işlevleri ve anlamları açısından incelenip sınıflandırmaları yapılmamıştır. Kalıp sözler bu zamana kadar atasözleri ve deyimlerle olan benzerliklerinden dolayı aynı tasniflerde ele alınmışlardır. Gerçekte de atasözleri ve deyimler ile kalıp sözler arasında benzerlikler çoktur. Kalıp sözler gibi atasözleri ve deyimler de belirli durumlarla karşılaşıldığında, o durumla ilgili olarak kişide ortaya çıkan duygu ve tutumları pratik bir şekilde ifade etmek için kullanılırlar. Atasözleri ve deyimler gibi kalıp sözler de bir toplumun kültürüne ışık tutmakta, içinde bulundukları toplumun inançlarını, insan ilişkilerinin ayrıntılarını, örf ve âdetlerini yansıtmaktadırlar.
Çalışmanın amacı, söz varlığı unsurlarından biri olan kalıp sözlerin Irak Türkmen Türkçesinde tespit edilip sınıflandırılması, anlam ve yapıları bakımından incelenmesidir. Bunun için önce kalıp sözlerin tanımı yapılıp atasözlerinden ve deyimlerden farkı üzerinde durulacaktır. Kalıp sözlerin anlam, işlev/görev ve yapı açısından incelemesi yapılacaktır. Irak Türklerinin halk inançlarıyla bağlantılı kalıp sözlerin de tespiti yapılarak kalıp sözlerin Irak Türkmen kültüründeki yerleri üzerinde durulması da amaçlanmıştır.

1. 
   Kuramsal Çerçeve
   

Çalışmaya başlamadan önce bu konu üzerine düşünülen amaçları yerine getirmek için sınırlılıklar çizilmelidir. Tezimizin genel sınırlılığı, Irak Türkmen Türkçesinin söz varlığı içindeki kalıp sözleri derlemek, yapı ve anlam bakımından incelemek, işlevleri üzerinde durmak ve Türkiye Türkçesindeki karşılıklarını vermek olacaktır.
Dil, çağlar boyunca insanlar arasındaki temel iletişim aracıdır. Dilin toplumdan topluma çeşitlilik ve farklılık göstermesi, ataların mirasını nesilden nesile aktarılmasına yardımcı olmasının yanı sıra fikirlerin yazılmasına ve ezberlenmesine de olanak sağlamaktadır. Dilin halklar arası iletişimin anahtarı olması, milletlerin kültürünü korunmasına aracı olması nedeniyle iletişimdeki önemi açıkça ortaya çıkmaktadır. Dil, bireyi milletine ve ait olduğu medeniyete bağlar. Bu nedenle dil sadece telaffuz edilen harfler değil, bu harflerin arkasında yatan üst düzey bir sanattır. Bireyler onun vasıtasıyla birbirleriyle iletişim kurmakta, istediklerini, hissettiklerini ve duygularını dil aracılığıyla iletmektedirler. Söz iletişime gelmişken insanlar arasındaki iletişimi, konuşmayı kolaylaştıran ve hatta süsleyen bir diğer araç ise kalıp sözlerdir.
İletişim sırasında insanlar hangi dili kullanıyor olurlarsa olsunlar kendi gelenek-göreneklerine uygun bir iletişim dili kullanmaktadırlar. Bu iletişim dilinde günlük hayatta deneyimlerle elde edilmiş kısa, hafızada tutulan, söylenmesi âdet haline gelmiş ve iletişimi hızlandıran/ kolaylaştıran sözlere “kalıp sözler” denilir (Şahin 2019: 2).
Tezimizin kuramsal çerçevesini ve çalışma yöntemlerini oluşturmak için Hürriyet Gökdayı, Doğan Aksan, Hamza Zülfikar, Cafer Özdemir, Serdar Bulut, Berke Vardar, Hamiyet Bursalı, Fulya Topçuoğlu Ünal, Erdal Şahin, Kamile İmer, Ahmet Kocaman, A. Sumru Özsoy Fevzi Karademir, Erol Barın, Doğan Kaya, Çiğdem Erol, Aslıhan Turgut, Önder Saatçi, Şakir Sabir Zabit, Nermin Neftçi, Semra Bayraktar, Necdet Yaşar Bayatlı, Yaşar Kalafat, Süveyda Şahin gibi araştırmacıların konuyla ilgili yayınları bizim için yol gösterici oldu.