T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜrk lehçeleri ve edebiyatlari anabiLİm dali irak türkmen tüRKÇESİnde kalip sözler noor ghazi elaiS

Keywords: Iraqi Turkmens, Molded Words, Vocabulay, Idioms and Proverds, Hoyrats.

1^ Özlü söz/aforizma.

2^ Debbağcılık: Fıtığı olanları iyileştiren bir nevi halk hekimi.

3^ Herhangi bir afetten yüce Allah’a sığınmayı anlatan kalıp söz.

4^ Pişmiş aşa su katılmaz deyimiyle ilgilidir.

5^ Hayır kapısı.

6^ Ağrığ incik ikisi birlikte “hastalık” anlamında.

7^ Başına dolanım ve başına dönüm kalıp sözlerinin Türkiye Türkçesindeki tam karşılıkları İkinci Bölümün Kültürel Bakımdan Kalıp Sözler başlığı altında açıklanmıştır.

8^ Irak Türkmenleri arasında dua diler şekilde birine memnunluğunu bildirmek amaçlı kullanılan bir kalıp sözdür.

9^ “Ona gelen belaları, kendi üzerine almayı dilemek” anlamında. Krş. TTü. Erzincan, Niğde, Gaziantep, Adana ağ. Gada(sını) almak: “dert ve üzüntüyü paylaşmak” (DS-VI:1888).

10^ Qotur: Bulaşıcı bir hastalık.

11^ Herhangi bir afetten yüce Allah’a sığınmayı anlatan kalıp söz.

12^ Yumuşak bir kumaş türüdür.

13^ Bu beddua kadınlar tarafından birbirlerine söylenir.

14^ TTü. Boyun devrilsin.

15^ Parmakta çıkan kötü bir yara.

16^ Bkz. Hürmüzlü 2013, s: 288, Şum Ar. Uğursuz.

17^ Bu beddua kadınlar tarafından birbirlerine söylenir.

18^ Bir tür hastalık.

19^ Farsça “genç ölmek” anlamında.

20^ Tor: Balık ağı.

21^ Irak Türkmenleri arasında Hz. Abbas’ın dualara çabuk cevap verdiğine inanıldığından birçok dua, beddua hatta yeminlerde onun adı (bazı örneklerde “hazret” bazılarında ise “imam” şeklinde) geçmektedir.

22^ Bu beddua kadınlar tarafından birbirlerine söylenir.

23^ Kazanların kulp deliklerini delmek için kullanılan kızgın şiş.

24^ Sonu –y ve –v’li olan beddua veya dualar bize Irak Türkmen Türkçesinin ağızları konusunda ipucu vermektedir. Telafer ağzı –y’li biçimleri kullanırken Kerkük ağzı –v ’li biçimleri kullanmaktadır (Bkz. 1. Bölüm).

25^ Lacivert renk, taziyeye gidenler tarafından giyilmesi tercih edilen bir renktir.

26^ Kıtlık.

27^ Korkuyla birden ağır hastalanmaya ya da ölmeye neden olan bir hatalık (Bkz. Hürmüzlü 2013: 260).

28^ Bir tür hastalık.

29^ Arkaik bir biçim olarak “küreken”in günümüzde IrkTrkmTü.’de kullanıldığı görülmektedir.

30^ Soğancı Ahmed’in dükkânı için Bkz. 3.4.3. Irak Türkmen Türklerinin Halk İnançlarıyla Bağlantılı Kalıp Sözler.

31^ Ter: Eyer üstüne konulan çuval.

32^ Bugün Tatar kelimesi bir Türk boyunun adıdır ve genellikle İdil-Ural bölgesindeki Kazanlılar ve Kırımlılar için kullanılır. Tarihte Orta Asya’daki Türkçe konuşan bütün kavimlere Tatar denilmiştir (Sümer 2011: 168).

33^ And/ yemin olsun.

34^ Başın için.

35^ Canın için.

36^ Gökyüzündeki ay.

37^ Ünlem.

38^ Uzaktan gelen misafiri karşılarken söylenir.

39^ Farsça.

40^ Bu sözü daha çok yemek satan seyar satıcılar, kendi yiyeceklerini övmek amacıyla söylerler.

41^ Erkek çocuğu olan anneye söylenir.

42^ Erkek çocuğu olan anneye söylenir.

43^ Irak Türkmenlerinin küçük bir kısmı Hristiyanlık inancındadırlar. Kale Hristiyanları olarak anılan bu grup hakkında yeterli bilgi ve çalışma henüz bulunmamaktadır.

44^ Kaleliler.

45^ Bakır.

46^ Osmanlı Devletinde siyaseten katl “Hukuki mahiyeti, usulü, infazı ve sonuçları” anlamındadır (Saatçi 2020: a.y.).

47^ Teklik ve çokluk 2. şahıs iyelik eklerindeki /n/’nin, zamirlerin ilgi halinde ve bazı fiil kiplerinin çekimlerinde /v/ ve /y/ ile karşılandıkları görülmektedir. Bu özelliklere göre Irak Türkmen ağızları “v” li ve “y” li ağızlar olmak üzere iki gruba ayrılır. “V” grubuna Kerkük, Erbil, Dakuk, Hanekin, Karahan, Kızlarbat, Mendeli, Şahraban ve Bedre’de yaşayan Türkmen ağızları girer. Örneğin gözün= göziv.“Y” grubuna ise Kerkük’ün Tisin Mahallesi, İmam Zeynelabdin Beşir Köyü, Telafer, Musul, Bayat Köyleri, Altunköprü, Tazehurmatı, Tuzhurmatı, Kifri, Karatepe Türkmen ağızları girer. Örneğin gözün= göziy (Bayatlı 2012: 24).

48^ Askere giden erkeğe beddua anlamında söylenir.

49^ Siyasat olasan: Irak’ta maalesef tarih boyunca siyasî idamlar gerçekleşebildiğinden bu durum beddualara da yansımıştır. Bu ve benzeri kalıp sözler “Kültürel Bakımdan Irak Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler” başlığı altında daha geniş ele alınmışlardır.

50^ Saçın kesilmesi Irak Türkmenleri arasında büyük bir ceza olarak görüldüğünden, bu durumu dileyen beddualar bulunmaktadır. Bu ve benzeri kalıp sözler “Kültürel Bakımdan Irak Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler” başlığı altında daha geniş ele alınmışlardır.

51^ Şapka

52^ Bu örnekte Türkiye Türkçesinde git- fiilini tercih edilirken, IrTrkmTü.’de gel- ve git- fiillerinin her ikisinin de kullanılması ilgi çekicidir.

53^ Koridor

54^ Harman işlerinde kullanılan çatal biçiminde tarım aracı.

55^ Çoçuğu

56^ Ar. Kılıç

57^ Badem

58^ Hayin

59^ Musibet

60^ Çakmak

61^ Güç

62^ Meyve bahçesi

63^ Tanrıya

64^ Viran

65^ Duvara kazılan raf.

66^ Hayır

67^ Kül

68^ Terzi

69^ Eller

70^ Obur

71^ Çiftleşelim

72^ Duvar

73^ Şaxra, tahılın tarladan harman yerine taşınmasında kullanılan ve bu amaçla, hayvan sırtının iki yanına bağlanan ahşaptan yapılmış araç. Şaxraçı’ da bu aracı yapan kişiye söylenir.

74^ Size

75^ Annenin

76^ Diyerbakır

77^ Siyah

78^ Mezara

79^ Göğe

80^ Bkz. Hürmüzlü 2013: 265, Ar. Raqıp İki sevgiliyi gözetleyen, aralarını bozmaya çalışan kimse.

81^ Değerli

82^ Menden > mennen ilerleyici benzeşme.

83^ Kerkük’e 70 km uzaklıkta olan bir ilçedir.

84^ Kifri, Irak’ın Diyala Valiliği’ndeki Kifri İlçesi’nin merkez şehridir.

85^ Ömrün

86^ Pabucu dama atılmak

87^ Kalem

88^ Yüzü

89^ Söz sanatı kullanılmış.

90^ Söz sanatı kullanmak

91^ Yüreği

92^ Aht, kurban

93^ Göğsünde ben

94^ Yüzü

95^ Hasan’ı

96^ Canı, gönlü

97^ Söz sanatı cinas kullanılmış.

98^ Arkasından söylenir

99^ Bulanır, batar

100^ Parlak

101^ Hayırlı olsun

102^ Çoçuğu