|
3.1.3.3. Cümle Biçimindeki Kalıp Sözler
Çiğdem Erol, “Türkiye Türkçesindeki Kalıp Sözler Üzerine Bir İnceleme” adlı yüksek lisans tezinde Türkiye Türkçesindeki kalıp sözleri cümle yapılarına göre detaylı bir biçimde ele almıştır. Bu çalışmaya göre Türkiye Türkçesinde kalıp sözler basit, birleşik, sıralı ve bağlı cümlelerin hepsinde karşımıza çıkabilmektedirler (2007: 221-249). Ancak IrkTrkmTü.’deki duruma baktığımızda, kalıp sözlerin ağırlıklı olarak basit cümle yapısında karşımıza çıktıkları görülmektedir:
Allah aşvıza savuq su qatmasın “Allah yemeğinize soğuk su katmasın”
Allah Axırıv xer etsin “Allah sonunu hayır etsin”
Allah axiratta utandırmasın “Allah ahirette utandırmasın”
Allah ꜥazizivi elivden almasın “Allah azizini elinden almasın”
Allah duşmanıvın gözünü kor (kör) etsin “Allah düşmanının gözünü kör etsin”
Allah göz nefesten saxlasın “Allah nazardan saklasın”
Allah işiv rast getirsin “Allah işini rast getirsin”
Allah seni hiçbir qapıya giritmesin “Allah seni hiçbir kapıya sokmasın”
Allah seni üstümüzden ayırmasın “Allah seni başımızdan eksik etmesin”
Allah xarab yola düşürmesin “Allah kötü yola düşürmesin”
Cennet xatunu olasay “Cennet hatunu olasın”
Dırnağuva daş değmesin “Tırnağına taş değmesin”
Dilivi ilan çalsın “Dilini yılan soksun”
Ekmegiv derd olsın “Ekmeğin dert olsun”
Köküvize kibrit suyı calsın “Kökünüze kibrit suyu dökülsün”
Öz ipivden boğılasan “Kendi ipinle boğulasın”
Peyğemberin âlemi altında durasay “Peygamberin bayrağı altında durasın”
Saçı bilegive döleşsin “Saçı bileğine dolansın”
Yeriy nari cehennem olsun “Yerin nar-ı cehennem olsun”
Bununla birlikte basit cümle yapısında kurulan kalıp sözlerde, cümle içinde söz diziminde değişimler gözlemlenebilmektedir. Sözcüklerin kendi aralarında yer değiştirmeleri sonucunda aynı kalıp sözün varyantları ortaya çıkmaktadır:
ꜥAferim sen uttıv / sen uttıv ꜥaferim “Bravo sen kazandın”
Axşam xer = Xerli axşamlar
Allah’ım sen mene sabır ver/ sen mene sabır ver Allah’ım.
Babava neneve rehmet/ neneve babava rahmet.
Başıva daş yağsın/Başıva qaya yağsın “Başına taş yağsın/ başına kaya yağsın”
Çamır başıva/ başıva çamır “Çamur başına”
Dırnağuva daş değmesin/ daş değmesin dırnağıva “Tırnağına taş değmesin”
Evive bin bereket/ bin bereket evive “Evine bin bereket (olsun)”
Fitil fitil burnuvdan gelsin/ burnuvdan fitil fitil gelsin “Burnundan fitil fitil gelsin”
Özive iyi bax / iyi bax özive “Kendine iyi bak”
Bu varyantların bazılarının devrik cümle yapısına sahip oldukları görülmektedir:
Başıva çamır “Çamır başına (olsun)”
Bin bereket evive “Evine bin bereket (olsun)”
Bin rahmet babavıza “Babanıza bin rahmet (olsun)”
Çırağıv söndürmesin Allah “Allah çırağını söndürmesin”
Çox şükür olsın Allah’a “Allah’a çok şükür olsun”
Daş değmesin dırnağıva “Tırnağına taş değmesin”
Dert olsın ekmegiv “Ekmeğin dert olsun”
İlan çalsın dilivi “Dilini yılan soksun”
İrağ canuvdan
Sarı yelden saxlasın bizi tanrı “Tanrı bizi fırtınadan korusun”
Sen uttıv ꜥaferim “Aferin, sen kazandın”
IrkTrkmTü.’de kalıp sözlerin cümle yapılarında, basit cümlelerden sonra en çok sıralı-bağlı cümlelerin kullanıldıkları görülmektedir:
Allah başa, xıdır yoldaş “Allah başa, hıdır yoldaş”
Doğduğuv oğlan, doğradığıv kuyruğ olsın “Doğurduğun oğlan, doğradığın kuyruk yağı olsun”
Eğri yola çıkasın, düz yol karşıva gelsin “Ters yola giresin, doğru yol karşına gelsin (doğru yolu bulasın)”
Qan ettim, kapıva düştim “Kan ettim, kapına düştüm”
Sebehin, axşamın qere gelsin “Sabahın, akşamın siyah olsun”
Yel günü yanasan, yağış günü sönesen “Rüzgâr günü yanasın, yağmur günü sönesin”
Yexeyi bitler, emeğiy itler yesin “Yakanı bitler, emeğini itler yesin”
Yüzüy qaralsin, göziy ağarsın “Yüzün siyahlaşsın, gözün ağarsın”.
Ki’li birleşik cümle yapısındaki kalıp sözlere ise Türkiye Türkçesinde rastlanırken, IrkTrkmTü.’de bu yapının, taradığımız kaynaklarda, sadece bir örneği karşımıza çıkmıştır:
Dilerim ki kimse acı görmesin (HİD: 29)
3.1.3.4. Kalıp Sözlerde Eksiltili/Kısaltmalı Yapılar
Mehmet Özmen, “Bir Eksiltili Cümle Tipi Üzerine” adlı eserinde eksiltili yapıyı şöyle tanımlıyor: “Eksilti yapı dilde en az çaba kuralına bağlı olarak, bir kelimenin, bir kelime grubunun veya bir cümlenin, herhangi bir öğesinin, herhangi bir anlam karışıklığına yol açmayacak şekilde düşürülmesi, eksiltilmesi olayıdır” (1996: 71).
IrkTrkmTü.’de bu tip kalıp sözlerde eksiltilen unsurun bir çekim eki ya da çoğunlukla “olmak” yardımcı fiili olduğu görülmektedir:
Afiyet “Afiyet (olsun)”
Ağ baxt, altun taxt “Ak baht(ım/ın) altın taht(ım/ın) (olsun)”
Allah’a bin kere şükür “Allah’a bin kere şükür (olsun)” (KK: AQ)
Allah’a şükür “Allah’a şükür (olsun)” (KK: Gİ)
Allah’a emanet “Allah emanet (olasın)”
Allah’ıva qurban “Allah’ına kurban (olayım)” (KK: GM)
Allah başa, xıdır yoldaş “Allah başa, Hıdır yoldaşın (olsun)”
Ardın ot olsın ögün şat “Arkan ateş önün göl (olsun)”
Axşamıvız xer “Akşamınız hayırlı (olsun)” (KK: GM)
Babana nꜥalet “Babana lanet (olsun)” (KK: Gİ)
Babavıza bin rahmet “Babanıza bin rahmet (olsun)”
Boyıva hayran “Boyuna hayran (olayım)”
Boyıva qurban “Boyuna kurban (olayım)”
Bu axşama “Bu akşama ant / yemin (olsun)”
Bu günortaya “Bu oğlen vaktine ant / yemin (olsun)”
Bu hâlal sofreme “Bu halal soframa ant / yemin (olsun)”
Bu sebbehe “Bu sabaha ant / yemin (olsun)”
Canım qurban sana “Canım kurban (olsun) sana” (KK: AQ)
Canım feda “Canım feda (olsun)” (KK: GM)
Canuva sağlığ “Canın sağ (olsun)”
Cimiletine neꜥlet “Biçimine nalet (olsun)”
Cümlenize salam “Cümlenize selam (olsun)” (KK: AQ)
Çamır başıva / başıva çamır “Başına çamur (koysunlar)”
Çamır gözüme “Çamur gözüme (olsun)” (Kendine beddua)
Dağlara daşlara “Dağlara taşlara (olsun)” (“Bizden uzak olsun” anlamında) (KK: Sİ)
Evi xarap “Evi harap/ kötü (olsun)”
Evine bereket “Evine bereket (olsun)” (KK: AQ)
Evive bin bereket/ bin bereket evive “Evine bin bereket (olsun)”
Eyi axşamlar “İyi akşamlar (olsun)” (KK: Gİ)
Xerlixten “Hayırlı (olsun)” (KK: Gİ)
İrağ canıvdan “Allah korusun, belalar senden uzak (olsun)” (KK: GM)
Salam “Salamün aleyküm”
Seni şahmaran sanca “Seni şahmaran sancısı tutaydı”
Toprağ başıva “Toprak başına yağsın/ (olsun)”
Ömrüve bereket “Ömrüne bereket (olsun)”
Kisseve bereket “Kesene bereket (olsun)”
Yeddi arxava rehmet “Yedi ceddine rahmet (olsun)”
3.1.3.5. Kalıp Sözlerde Eş Anlamlı Yapılar
Hürriyet Gökdayı, eş anlamlı yapıları kalıp sözlerde “sözcük değişikliği” başlığı altında ele almıştır. Bu kalıplaşmış dil birimlerinin bazıları, aynı anlamı aktaran başka bir sözcükle değiştirilebilirler. Türkiye Türkçesindeki “Kara/Kötü haber tez duyulur”, “Bir çiçekle yaz/bahar olmaz/gelmez” gibi atasözleri buna örnektir. Bu sözcük değişiklikleri, atasözünün anlamını değiştirmez. Bu tür değişiklik benzer bir şekilde deyimlerde de karşımıza çıkar: Başına iş/dert açmak, ileri/ öne sürmek vb. Bu şekiller atasözü ve deyimlerde görüldüğü gibi kalıp sözlerde de görülmektedir (Gökdayı 2020: 31). IrkTrkmTü.’de:
Allah saxlasın = Allah qorusun
Başıva dolanım = Başıva dönüm
Elive sağlığ = Eliv var olsın
Gözüv çıxsın = Gözüv kör olasan
İmanıv ꜥakidev olsın = İmanıv arxadaşıv olsın
Kellem üstüne = Başım üstüne
Sebeh xer = Günüv aydın olsın, günaydın
Xerli iller= Xerli seneler
Eyi axşamlar= Xerli axşamlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
