T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜrk lehçeleri ve edebiyatlari anabiLİm dali irak türkmen tüRKÇESİnde kalip sözler noor ghazi elaiS

3.1.3. Irak Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözlerin Cümle Yapısı

Kalıp sözlerin yapısına baktığımızda, bu sözlerin bir bölümün tamamen tam kalıplaştığını görüyoruz. Tam kalıplaşmış kalıp sözler değiştirilmeyen, sözcük ekleme-çıkarmasına izin olmayan bir biçime/ bünyeye sahiptirler (Şahin 2019: 45). Örneğin: Bereket versin “Bereket versin” (ITDA: 54), Axşam xer “Hayırlı akşamlar” (KK: WA), Günorta xer “Tünaydın” (Hürmüzlü 2013: 156), Sebeh xer “Hayırlı sabahlar” (KK: WA), Göziv /göziviz aydın “gözün/gözünüz aydın” (KK: WA), Selam aleyküm (KK: WA), zehmet olmasın “size zahmet” (Hürmüzlü 2013: 334) vb. gibi. Bu sözcüklerin aralarına herhangi bir sözcük girmez, çünkü bu sözcükler tam kalıplaşmaya girmişlerdir.
Bu tam kalıplaşma dışında Hürriyet Gökdayı kalıp sözlerde “çekirdek kalıplaşma” terimini ortaya atmıştır. Gökdayı’nın tespitine göre, kalıplaşmış dil birimlerinin büyük bir kısmı çekirdek kalıplaşmaya girer. Bu birimlerde hiç değişmeyen bir kısım bulunmaktadır. Bu kısımdaki sözcüklerin önüne, ortasına ve sonuna farklı ekler eklenebilmekte veya bazı kelimeler yer değiştirebilmektedirler (Gökdayı 2012: 666). Kısacası Gökdayı, biçimsel ve dizimsel değişikliğe izin veren, yani isim ve fiil çekim ekleri alabilen ve sözcük ekleme-çıkarmaya izin veren kalıplaşmayı “çekirdek kalıplaşma” terimiyle ifade etmektedir (2020: 28-31). Tam kalıplaşma da çekirdek kalıplaşma da IrkTrkmTü.’de de görülen yapılar olmakla birlikte bu çalışmada, IrkTrkmTü.’deki kalıp sözlerin cümle yapıları tek sözcükten oluşan kalıp sözler, cümle biçimindeki kalıp sözler, kalıp sözlerde eksiltili yapılar, kalıp sözlerde eş anlamlı yapılar, diyalog biçimindeki kalıp sözler ve hoyrat biçimindeki kalıp sözler olmak üzere 6 başlık altında aşağıdaki gibi ele alınmışlardır.

3.1.3.1. Tek Sözcükten Oluşan Kalıp Sözler

IrkTrkmTü.’de tek sözcükten oluşan kalıp sözlerin genellikle büyüklere veya küçüklere hitap sözcükleri oldukları görülür:
Abi “Ağabey”
Ağa “Babaya veya dedeye hitap edilirken söylenir”
Aslan “Erkek çoçuklara sevgiyle seslenirken”
Batran “Allah’ın verdiği nimette şükür etmeyen kimse” (Hürmüzlü 2013: 84)
Beğimsen “Beyimsin”
Bibi “Büyük anne”
Dayı “Dayı”
Dayza/ xele “Teyze”
Dede “Dede”
Emmi “Amca”
Ete “Hala”
Paşamsan “Paşamsın”
Rahmetli
Günlük konuşma dilinde kullanılan kalıp sözlerin bir kısmı da tek sözcükten ibarettirler:
ꜥAferin “Aferin”
ꜥAfiyet “Afiyet”
Aleykümselam
Alo
Buyrun
Estağfurullah (KK: GM)
Günaydın
Helal (KK: GM)
Xerlixten “Hayırlı olsun”
Xoş “Güzel”
Hürmetli “Saygı değer, saygın”
Merhaba
Necesen? “Nasılsın?”
Salam “Selam”
Salamattan “Selametle”
Şerefe (KK: GM)
Şükran “Teşekkür ederim”
Tamam
Umbarek “Hayırlı olsun”
Dinî referanslı ve kimi alıntı kalıp sözler Türkçe’de tek sözcüğe indirgenmiş olarak kullanılmaktadırlar:
Allhamdulillah
Bismillahirrahmannirrahim
Eyvallah
Fimallah (< Ar.) “güle güle”
Maşallah
IrkTrkmTü.’de hakaret veya beddua türünden ya da yemin türünden kalıp sözler de tek sözcükten ibaret olabilirler:
Başıvıçın “Başın için”
Canıvçın “Canın için”
Dinimde “Dinim için”
Geber “Öl”
Giyretimde “Onurumda, şerefimde”
Guzzalqurt “Zıkkımın kökü”
Ğiyretsiz “Onursuz, Karısına, kızına sahip çıkmayan”
İmanımda
Namusumda
Oxlanasan “Oklanasın (vurulasın)”
Sancılan “Karın ağrısına yakalan”
Şerefimde